De meest voorkomende klachten van beginnende alzheimer zijn problemen met ‘het topografisch geheugen’, dat onder meer instaat voor ons oriënteringsvermogen. “Een patiënt legt wekelijks dezelfde weg af naar de bakker, en weet niet meer of hij aan de rotonde naar links of naar rechts moet. De interne gps faalt en die bevindt zich in de hippocampus, die in 95 procent van de gevallen het eerst door de ziekte wordt aangetast.”

Alzheimer: het episodisch geheugen

Dat topografisch geheugen heeft ook te maken met de relatie tussen objecten en plaatsen. “Personen met topografische geheugenproblemen leggen voorwerpen die sinds jaar en dag een vaste plaats hebben plots ergens anders, en vinden die pas na lang zoeken terug. Daarnaast heb je ook problemen met het ‘episodisch geheugen’, dat zich ook in de hippocampus bevindt en instaat voor onze herinneringen. Als die werking verstoord is zal iemand herhaaldelijk hetzelfde vertellen tijdens een gesprek, of soms vier keer opnieuw dezelfde vraag stellen.”

Alzheimer en jongdementie

“Onder de 50 is het zeer zeldzaam, maar bij mensen tussen de 50 en 60 stellen we geregeld beginnende symptomen van de ziekte van Alzheimer vast”, zegt Vandenberghe. “Uit onderzoek blijkt zelfs dat 1 op de 500 zestigjarigen alzheimer heeft. Dat valt onder de noemer ‘jongdementie’, maar je moet dat nuanceren. Het is niet omdat we de ziekte diagnosticeren dat de persoon in kwestie al ‘dement’ is. Dementie is een vergevorderd stadium waarbij de patiënt niet meer zelfstandig kan functioneren. Initieel gaat het om beginnende geheugenklachten waarbij patiënten nog zelfredzaam zijn. Al ervaren ze natuurlijk wel een achteruitgang van het geheugen, met meetbare afwijkingen bij diepgaandere testen.”

Obesitas zou immers het zenuwweefsel kwetsbaarder maken. Patiënten die lijden aan een lichte vorm van dementie zouden er dan ook goed aan doen te zorgen voor een gezond BMI om op die manier de hersenstructuur zo intact mogelijk te houden.

De resultaten zijn verschenen in het Journal of Alzheimer's Disease Reports en wijzen verder op de mogelijke impact van overgewicht rond je veertigste op de gezondheid van je hersenen op latere leeftijd. "Preventie is essentieel in de strijd tegen de ziekte van Alzheimer", verduidelijkt de hoofdauteur van het onderzoek, professor Annalena Venneri van het Neuroscience Institute van de Universiteit van Sheffield en van het NIHR Sheffield Biomedical Research Centre. "We benadrukken dat uit dit onderzoek geen oorzakelijk verband blijkt tussen obesitas en de ziekte van Alzheimer. Het onderzoek toont daarentegen wel aan dat overgewicht extra druk legt op de gezondheid van onze hersenen en dat dit de ziekte kan verergeren."

"De diagnose van de ziektes die dementie veroorzaken, zoals de ziekte van Alzheimer en vasculaire dementie, wordt doorgaans pas gesteld meerdere jaren na het optreden van de eerste symptomen. Wachten tot je zestigste om gewicht te verliezen is dus te laat", besluit ze.

De ziekte van Alzheimer tast geleidelijk het geheugen en de cognitieve vermogens aan. Dat kan de communicatie tussen de patiënt, zijn naaste omgeving en de mantelzorger bemoeilijken. Het is niet altijd gemakkelijk om een geschikt gespreksonderwerp te vinden. Dat kan ertoe leiden dat de communicatie beetje bij beetje wegvalt. Levensverhalen kunnen nuttig zijn om dat te vermijden en om de persoon beter te helpen begeleiden.

Alzheimer: de levenskwaliteit verbeteren

Een hele reeks elementen kunnen de levenskwaliteit van de alzheimerpatiënt helpen verbeteren, al zijn de naaste omgeving en/of de verzorgingsteams zich daar niet altijd van bewust. “Alleen al banale handelingen, zoals suiker in de koffie doen of naast het kopje leggen, kunnen de patiënt plezier doen of net ergeren”, aldus Valentine Charlot, doctor in de psychologie en neuropsychologe bij de vzw ‘Le Bien Vieillir’. “Een dergelijk detail kan onschuldig lijken, maar ermee rekening houden, kan er wel degelijk voor zorgen dat de patiënt zich beter voelt.” Draagt deze dame liever een rok of een broek? Wat is haar favoriete muziek? Welk beroep oefende ze vroeger uit? Stuk voor stuk aanknopingspunten om de persoon dag in dag uit beter te begeleiden en naar waarde te schatten, bijvoorbeeld door thema’s te bespreken die hem of haar na aan het hart liggen. Ook een bepaald muziekstuk laten horen tijdens de verzorging kan wonderen doen.

Praten of vragen stellen over de favoriete onderwerpen van de alzheimerpatiënt kan hem bovendien helpen om bepaalde vaardigheden te behouden, ook al is het geen wondermiddel.

Hoe maak je zo’n levensboek?

De levensgeschiedenis en –gewoonten van iemand met alzheimer reconstrueren, kan in verschillende opzichten nuttig zijn. Maar hoe pak je zoiets aan? “Het levensverhaal schetsen, kan bij iedereen, ongeacht zijn gezondheidstoestand en de ernst van zijn problemen”, vervolgt Valentine Charlot. “Foto’s of persoonlijke voorwerpen kunnen helpen om herinneringen op te halen. Door ze te bekijken, kan de persoon verwoorden wat het voorwerp bij hem oproept, zonder rechtstreekse vragen te moeten beantwoorden die hem in de problemen zouden kunnen brengen.”

Fotoalbum of korte biografie

Het levensverhaal kan verschillende vormen aannemen. Een fotoalbum met commentaar geschreven door de verschillende naasten, is bijvoorbeeld een goede start. Het kan echter ook zinvol zijn om via observatie zijn leefgewoonten in beeld te brengen, of om een korte biografie samen te stellen die sleutelinformatie bevat. Een bijzonder nuttige formule als de patiënt te maken krijgt met verschillende zorgverleners of als een van hen zich moet laten vervangen. Kortom, er bestaat niet zoiets als één unieke formule. Het komt erop aan om uit te gaan van de behoeften en capaciteiten van de persoon zelf en zich daarop af te stemmen.

Maar opgelet: zo’n levensverhaal heeft wel zijn beperkingen. Zo kan het nooit de permanente observatie van de patiënt vervangen. Zijn smaken, wensen en behoeften kunnen immers op elk moment veranderen!

Waarom herkent opa mij niet meer? Waarom gedraagt hij zich soms zo vreemd? Het zijn vaak terugkerende vragen bij kinderen van wie een van de grootouders de ziekte van Alzheimer heeft. Het is helaas niet altijd evident om een ziekte uit te leggen waarvan sommige aspecten ons soms ontgaan. Hoe reageren we op dergelijke vragen?

Dat een kind zulke vragen stelt, is niet meer dan normaal. Maar opgelet: onderschat een kind niet. Bewust niet antwoorden om het te ’beschermen’ of uit angst om fouten te maken, kan precies het tegenovergestelde effect hebben. Een kind dat geen uitleg krijgt, ontwikkelt niet zelden zijn eigen theorie. Op het gevaar af dat het de situatie fout inschat of er zijn eigen angsten op projecteert. Het kan zich dan uitgesloten of schuldig voelen, of rancune voelen tegenover de persoon in kwestie. Geleidelijk aan kan het er zelfs van overtuigd raken dat het zijn grootvader beter niet meer bezoekt, niet meer met hem praat of hem als een kind beschouwt.

Het is dan ook belangrijk om de tijd te nemen om met het kind te praten over de ziekte van Alzheimer en het niet af te schermen van personen met dementie.

Aarzel niet om er openlijk over te praten. Vertel bijvoorbeeld dat de oorzaken van de ziekte nog altijd niet vaststaan, dat het ongeneeslijk is en niet besmettelijk. Het kan ook interessant zijn om uit te leggen hoe moeilijk de patiënt het dag in dag uit heeft om zich een gebeurtenis, een naam of een woord te herinneren, om de weg terug te vinden, een voorwerp te herkennen … Vertrek daarbij telkens van de leefwereld van het kind en geef concrete voorbeelden.

De ideeën, theorieën en verklaringen van het kind als uitgangspunt nemen, is vaak gemakkelijker om op basis daarvan uw uitleg aan te passen aan zijn leeftijd. Vraag wat hij ervan vindt, wat hem ongerust of angstig maakt. Moedig hem aan om ideeën of dagelijkse tips te bedenken. Kinderen zijn immers vaak verrassend creatief en spontaan in hun communicatie met patiënten.

Aarzel niet om te benadrukken dat de patiënt hoe dan ook dezelfde persoon blijft, ook al gedraagt hij zich vreemd of gaan sommige van zijn vermogens geleidelijk achteruit. Het blijft tenslotte zijn opa of oma!

Kinderboeken over alzheimer

U hebt een startpunt nodig voor het gesprek? Prentenboeken en stripverhalen voor kinderen (genre "Oma’s hoofd is versleten") kunnen helpen om in het gezin een gesprek op gang te brengen over de ziekte van Alzheimer.

Het is niet altijd evident om goed te communiceren met een persoon die de ziekte van Alzheimer heeft. Aanvankelijk zoekt hij naar zijn woorden, haalt hij namen door elkaar en raakt hij soms de draad van het gesprek kwijt. Niets onoverkomelijks … Naargelang de ziekte verergert, worden die problemen echter steeds frequenter en ernstiger. De demente persoon krijgt geleidelijk steeds meer moeite om zijn ideeën te formuleren, uit zijn woorden te komen … Ook de gesprekspartner voelt zich machteloos tegenover een taal die hij ten onrechte als betekenisloos beschouwt. Toch bestaan er een aantal technieken en houdingen om de communicatie te vergemakkelijken.

Alzheimer: verstaan en zich verstaanbaar maken

Verstaan en zich verstaanbaar maken, zijn twee verschillende dingen. Bij een persoon met dementie gaat het vermogen om zich verstaanbaar te maken sneller achteruit dan het vermogen om iemand anders te verstaan. Het is dus niet omdat de persoon in kwestie niet kan spreken dat hij niet verstaat wat er gezegd wordt en dat het geen zin meer zou hebben om tegen hem te spreken! Hij blijft immers tot het einde van zijn leven emoties zoals woede en vreugde voelen.

Enkele tips om te vermijden dat iemand met dementie geïsoleerd raakt:

De demente persoon respecteren

Spreek iemand met de ziekte van Alzheimer ook nooit aan als een kind: vermijd infantiliserend taalgebruik, een neerbuigende houding, een scherpe toon en overdreven intonatie of articulatie. Een dergelijke manier van communiceren kan immers kwetsend overkomen bij uw gesprekspartner en zijn zelfwaardegevoel aantasten. Gebruik eenvoudige taal, maar toon tegelijk respect voor de ander:

Alzheimer: mikken op non-verbale communicatie

90% van onze communicatie gebeurt via ons lichaam. Bij personen met de ziekte van Alzheimer blijft de non-verbale communicatie langer bewaard. Hun gebaren, blik, attitude en houding zeggen vaak meer dan woorden. Schenk daar aandacht aan, want het kan u nuttige informatie geven over de wensen of bedoelingen van de demente persoon.

U kunt ook non-verbale communicatie gebruiken om makkelijker met de alzheimerpatiënt te communiceren:

Naarmate de ziekte van Alzheimer evolueert, wordt het moeilijker om te communiceren. De persoon met dementie heeft moeite om te onthouden wat er gezegd wordt en om zich op het gesprek te concentreren. Wanneer gesprekken zeldzamer worden of van toon veranderen, beïnvloedt dat soms ook de relatie tussen de patiënt en zijn omgeving. Een situatie waar de partner of de familie het soms moeilijk mee heeft. Dankzij de workshops reminiscentie krijgen de patiënten weer vertrouwen in hun capaciteiten, worden ze gestimuleerd, maar worden ook het contact en de communicatie met de naasten hersteld.

Wat houden die workshops precies in? "We komen samen met kleine groepjes patiënten en naasten, en behandelen telkens één thema per sessie: bijvoorbeeld het begin van het nieuwe schooljaar of speelgoed", verklaart Anouk Dufour, ergotherapeute en specialiste in psychomotorische revalidatie bij de Franstalige vereniging Alzheimer Belgique. "Gedurende twee uren proberen we om de vijf zintuigen van de deelnemers te activeren en te stimuleren naargelang het gekozen thema. Zo laten we ze voorwerpen aanraken, foto’s bekijken en becommentariëren, geluiden waarnemen, muziek beluisteren of neuriën, eten of proeven."

De bedoeling is in te spelen op het langetermijngeheugen en op de emoties, en dat door herinneringen op te halen via een melodie, een geur, een waarneming of een voorwerp. "We proberen bijvoorbeeld voorwerpen te zoeken die bepaalde herinneringen oproepen. Tijdens een workshop rond het thema 'speelgoed' geven we de deelnemers oude poppen, tollen of houten spellen. Voor het thema 'terug naar school' brengen we een zwart bord, krijt en pennendozen mee en halen we samen herinneringen op." Een zachte manier om de capaciteiten aan te spreken die de persoon heeft behouden.

Alzheimerpatiënten worden dagelijks en vaak op een pijnlijke manier geconfronteerd met hun falende geheugen. Ook daar kunnen de workshops reminiscentie iets aan doen door heel voorzichtig hun langetermijngeheugen en hun oude herinneringen aan te spreken. Want die blijven bij de ziekte van Alzheimer het langst bewaard.

Op de sessies zijn ook de naaste familieleden welkom, zodat ze kunnen communiceren en samen zijn met hun demente partner, vader of zus. Meteen ook een goede gelegenheid om de onderlinge band te herstellen.

Volgens de voorspellingen zou het aantal gevallen van alzheimer de komende decennia exponentieel toenemen. Vandaag hebben wereldwijd 35,6 miljoen mensen deze ziekte. Dat cijfer zou tegen 2050 verdrievoudigen. Deze vorm van dementie wordt dan ook een van de belangrijkste uitdagingen voor de volksgezondheid. Temeer omdat er voor elke persoon met de ziekte van Alzheimer minstens een andere persoon getroffen is: de mantelzorger. Een partner, dochter of broer die de patiënt dag in dag uit helpt, ondersteunt en begeleidt, soms ten koste van zijn eigen gezondheid.

Zorgen voor een naaste met alzheimer kan een voltijdse bezigheid zijn. Heel vaak cijfert de mantelzorger zichzelf weg en offert hij zijn vrije tijd en zijn sociale leven op, omdat de patiënt zijn volle aandacht opeist. Deze toewijding is lovenswaardig, maar kan helaas schadelijke gevolgen hebben als de betrokkene te weinig voor zichzelf zorgt. Bovendien krijgen deze mannen en vrouwen te maken met chronische stress, en met verdriet om de geliefde te zien veranderen. Niet zelden wordt het dan ook te veel: bijna een op de twee mantelzorgers zou een depressie krijgen.

Hoe kunnen we deze mensen helpen? Er bestaan heel wat manieren om deze sleutelpersonen in de zorg voor de patiënt op adem te laten komen. Denk maar aan dagopvangcentra of de vzw Baluchon Alzheimer. Amerikaanse onderzoekers onderzochten nog een andere methode: yoga. Mantelzorgers met een matige depressie kregen daarbij een programma yogameditatie aangeboden. Elke dag voerden de mantelzorgers op hetzelfde uur een programma van een tiental minuten uit op basis van een oude vorm van zangmeditatie: Kirtan Kriya.

Na acht weken bleken hun depressiesymptomen dankzij yoga te zijn verminderd. Bij 65% onder hen was de depressieve toestand aanzienlijk verbeterd – met meer dan 50% op een evaluatieschaal voor depressie. De onderzoekers stelden bovendien een verbetering vast van hun geestelijke gezondheid en hun cognitieve functies (geheugen, taal, aandacht, oriëntatie…). Dat deze methode goedkoop en gebruiksvriendelijk is, en slechts enkele minuten per dag tijd vraagt, maakt de resultaten des te interessanter.

Verklaring van de onderzoekers? Kirtan Kriya omvat niet alleen zang, maar ook herhaalde handbewegingen (mudra’s) en mentale visualisaties. Deze handelingen samen uitvoeren zou een soort mentale turnoefening vormen die een extra genezende werking heeft, naast het antistresseffect van de meditatie.

Bronnen: Lavretsky H, Epel ES, Siddarth P, Nazarian N, Cyr NS, Khalsa DS, Lin J, Blackburn E, Irwin MR. A pilot study of yogic meditation for family dementia caregivers with depressive symptoms: effects on mental health, cognition, and telomerase activity. International Journal of Geriatric Psychiatry. 2012 Mar 11.

Een dag om de naasten van alzheimerpatiënten te informeren, maar ook om het grote publiek, dat de ziekte nog al te vaak miskent, te sensibiliseren: hiervoor zetten patiëntenorganisaties in het hele land zich eens te meer in naar aanleiding van deze nieuwe Wereld Alzheimer Dag op 21 september.

Op het programma:

De Ligue Nationale Alzheimer Liga (LINAL) organiseert op 21 september een Alzheimer Café Day, van 10.30 u. tot 16.00 u. op het Sint-Katelijneplein in Brussel. De ideale gelegenheid om deel te nemen aan een echt Alzheimer Café, maar ook om te praten, informatie te verzamelen, nieuwe dingen te ontdekken aan de verschillende infostands en meer.

Voor meer info: www.alzheimerliga.be

Tel.: 0800/15.225

Alzheimer Belgique organiseert op dinsdag 18 september zijn 12de jaarlijkse colloquium. Dat gaat door van 8.30 u. tot 12.30 u. in het Cultureel Centrum van Sint-Pieters-Woluwe. Thema dit jaar: “Thuishospitalisatie of opname in een rusthuis: wat te kiezen?” Het colloquium zal diverse initiatieven rond de ziekte van Alzheimer toelichten, vernieuwende technieken voorstellen zoals snoezelen, en nadenken over de zin van opname van demente personen in een rusthuis en over de rol van thuishospitalisatie. Het colloquium staat voor iedereen open.

Voor meer info: www.alzheimerbelgique.be

Tel.: 02/428.28.10

E-mail: info@alzheimerbelgique.be

Naar jaarlijkse gewoonte richt de Vlaamse Alzheimer Liga op de Werelddag Dementie een familiedag in. Dit jaar vindt die plaats op zaterdag 15 september in Brugge, van 9.00 tot 17.00 u.

De hele dag door kunt u deelnemen aan dementievriendelijke wandelingen in het Brugse stadscentrum, onder begeleiding of op eigen houtje. Op verschillende locaties tonen kunstenaars hun werk. Thema van die werken is ‘dementie’. Het Noord-Franse poppentheater ‘La troupe à Lulu peut vous y aider’ en het Brugse Fotonkoor sluiten de dag af met een voorstelling.

Cognitieve stoornissen en in het bijzonder geheugenstoornissen zijn typisch voor de ziekte van Alzheimer. Niet verrassend, want vergeetachtigheid is meestal het eerste symptoom. Toch zouden een olifantengeheugen en de ziekte van Alzheimer niet per se onverenigbaar zijn. Deze op het eerste gezicht tegenstrijdige combinatie zou vaker voorkomen bij patiënten met een vroegtijdige vorm van dit type dementie.

Vormen van vroegtijdige dementie

De belangrijkste risicofactor voor de ziekte van Alzheimer is de leeftijd. Hoe ouder je wordt, hoe groter de kans om de ziekte te ontwikkelen. Zo zou ze 1 tot 6% van alle 65-plussers treffen, tegen 20 tot 40% van alle 80-plussers. Toch kunt u voor uw 65ste alzheimer krijgen. Bij sommigen kan de ziekte zelfs al vroeger ontstaan, soms vanaf 40 jaar. Deze gevallen blijven evenwel zeldzaam. Typisch bij deze ’jonge’ patiënten: velen van hen zouden in de eerste ziektestadia geen geheugenstoornissen hebben.

Alzheimer zonder geheugenstoornissen?

Volgens Spaanse onderzoekers zou tot 37% van alle patiënten met vroegtijdige dementie – voor 65 jaar dus – geen enkele geheugenstoornis vertonen op het ogenblik dat de ziekte ontstaat. Bij deze patiënten uit de ziekte zich op verschillende manieren:

Ook visuospatiële stoornissen (moeite om een beeld te begrijpen of een afstand in te schatten) en taalstoornissen kunnen het eerste symptoom zijn van de ziekte van Alzheimer.

Vaak een foute diagnose

Jongeren zonder enig geheugenprobleem: moeilijk om daar eventuele alzheimerpatiënten in te zien, ook voor artsen. Aanvankelijk kreeg 57% van de studiedeelnemers met deze atypische symptomen immers een verkeerde diagnose. Bij een groot deel van hen was de diagnose zelfs nooit gesteld. Op zijn minst problematisch toch. Vooral als we weten dat een aangepaste begeleiding en behandeling de levenskwaliteit van de patiënten kunnen verbeteren, op voorwaarde dat ze de juiste diagnose krijgen uiteraard.

Bronnen: Balasa, M., Gelpi, E., Antonell, A., Rey, M.J., Sanchez-Valle, R., Molinuevo, J.L., Llado, A. Clinical Features And Apoe Genotype Of Pathologically Proven Early-Onset Alzheimer Disease. Neurology. May 2011, Volume 76, Issue 20, pages: 1720-1725.

Een paar uur vrij om boodschappen te doen, naar een afspraak te gaan of gewoon wat tijd voor zichzelf… Voor heel wat mantelzorgers is dat niet evident. Zorgen voor een naaste met de ziekte van Alzheimer vraagt immers voortdurend aandacht en wordt al gauw een voltijdse bezigheid. Meestal ten koste van het sociaal leven van de mantelzorgers of zelfs van hun gezondheid. Vaak voelen ze zich weerloos of ontredderd tegenover hun demente partner of ouder. Zozeer dat ze soms begeven onder de druk.

Dagcentra vangen alzheimerpatiënten overdag op. Op die manier kunnen de naasten even tot rust komen of dingen doen waar ze anders geen tijd voor hebben. Die paar uur zijn vaak bijzonder welkom, vertelt Julie Genot, hoofd van het dagcentrum Sainte-Monique in Brussel: “De reacties zijn meestal zeer positief. Sommigen vinden het zelfs jammer dat ze niet eerder een beroep hebben gedaan op onze diensten, maar dat ze dat pas deden toen ze uitgeput waren of op de rand van een burn-out stonden”. Dagcentra zijn dus een kostbaar hulpmiddel die in veel gevallen een opname in een woonzorgcentrum kunnen uitstellen of zelfs vermijden. Belangrijk, want de familie ervaart zo’n opname vaak als een mislukking.

Maar dagcentra zijn er niet alleen voor het welzijn van mantelzorgers. Ze organiseren ook allerlei activiteiten voor hun gasten: workshops rond cognitieve stimulatie (via geheugen- en oriëntatieoefeningen, en aangepaste gezelschapsspellen), psychomotoriek, gymnastiek, kook- en knutsellessen, uitstapjes… Julie Genot: “We werken vooral in groep, zodat de mensen nieuwe contacten kunnen leggen en banden kunnen smeden”. Personen met dementie stimuleren, hen begeleiden bij dagelijkse activiteiten en hen helpen om weer een sociaal leven op te bouwen: het helpt allemaal om de ziekte af te remmen.

Dagcentra bieden ook ondersteuning aan mantelzorgers. Sommige centra organiseren bovendien vervoer van en naar huis. Kostprijs: tussen € 10 en € 25 per dag. U zoekt een dagcentrum dat gespecialiseerd is in de opvang van alzheimerpatiënten? Dan kunt u terecht bij de Alzheimer Liga (0800/15.225), www.zorg-en-gezondheid.be of www.derusthuizen.be

U slaapt slecht en wordt ’s nachts vaak wakker? U vindt de armen van Morpheus niet meer zo comfortabel als vroeger? Dergelijke slaapproblemen veroorzaken uiteraard vermoeidheid, maar er zouden ook andere dingen spelen. Zo bestaat er volgens onderzoekers van de Washington University School of Medicine in Saint Louis mogelijk een verband tussen slaapproblemen en de ontwikkeling van de ziekte van Alzheimer.

Om tot die resultaten te komen, bestudeerden de onderzoekers de slaap van een honderdtal mannen tussen 45 en 80 jaar. Doel? Een link leggen tussen de slaapkwaliteit en de vorming van amyloïde afzettingen (seniele plaques). Abnormale ophoping van die afzettingen in de hersenen zou namelijk samenhangen met de ziekte van Alzheimer en soms al meer dan tien jaar optreden voor de eerste ziektesymptomen ontstaan.

Resultaat: mannen die ’s nachts geregeld – meer dan vijf keer per uur – wakker worden, lopen meer risico op de vorming van seniele plaques. Ook wie minder slaapt dan 85% van de tijd die hij in bed doorbrengt, maakt meer kans om de diagnose ‘alzheimer’ te krijgen voor de eerste symptomen van dementie (geheugenstoornissen en gedragsveranderingen) zich voordoen.

Toch is er niet meteen reden tot paniek. Hoewel de onderzoekers een verband hebben gelegd, is het niet meteen duidelijk of slaapgebrek de oorzaak is van het ontstaan van amyloïde afzettingen, of net omgekeerd. Met andere woorden: heeft slaapgebrek een impact op de ziekte van Alzheimer of leidt dementie tot vroegtijdige slaapproblemen?

De precieze oorzaken van de ziekte van Alzheimer zijn nog altijd onbekend. Wel staat vast dat tal van factoren het ontstaan van dementie kunnen afremmen. Voorbeelden zijn regelmatig sporten, niet roken en uw hersenen trainen. Horen ook het aantal uren slaap en de slaapkwaliteit thuis in die lijst? Om dat met zekerheid te bepalen, zijn grondiger studies nodig. Deze resultaten vestigen hoe dan ook de aandacht op het belang van een goede nachtrust. Af en toe eens lekker uitslapen kan al bij al geen kwaad, niet?

Bron: Ju, Y., Duntley, S., Fagan, A., Morris, J. & Holtzman, D. 2012. Sleep Disruption and Risk of Preclinical Alzheimer Disease. AAN 2012. Abstract. Presented at the American Academy of Neurology's 64th annual meeting in New Orleans, February 14 2012.

Een onderzoek zorgde als een donderslag bij heldere hemel voor nieuwe ontwikkelingen het dementieonderzoek. Wetenschappers van de Case Western Reserve University in Cleveland zijn er namelijk in geslaagd om met een geneesmiddel tegen kanker de symptomen van de ziekte van Alzheimer bij muizen te verlichten. Deze ontdekking brengt de wetenschap mogelijk op het spoor van een nieuwe behandeling voor deze vooralsnog ongeneeslijke ziekte. Maar is de hoop gegrond, of gaat het om een storm in een glas water?

Behandeling verwijdert seniele plaques

Centraal in deze studie stond bexarotene, een geneesmiddel dat gebruikt wordt bij de behandeling van T-cel huidlymfoom, een kanker van het lymfevatenstelsel. Onderzoekers hebben deze molecule getest bij muizen die drager waren van een dierlijk equivalent van de ziekte van Alzheimer.

Bexarotene zou namelijk de afweercellen stimuleren om de amyloïde afzettingen (seniele plaques) te verwijderen, die zich abnormaal opstapelen in de hersenen van patiënten met alzheimerdementie. Hoewel hun rol nog altijd niet duidelijk aangetoond is, weten we ondertussen dat de aanwezigheid van die amyloïde plaques in de hersenen samenhangt met de ziekte van Alzheimer.

Bexarotene vermindert symptomen alzheimer

En de resultaten zijn opvallend. Slechts enkele uren nadat de bexarotene was ingebracht, begonnen de amyloïde plaques al af te nemen. Na enkele dagen was meer dan de helft ervan al verdwenen (tot 75%). Bovendien stelden de onderzoekers ook een verbetering vast van de toestand van de proefmuizen. 72 uur na de inenting kregen ze al een aantal van hun cognitieve vermogens terug en begonnen ze zich weer ‘normaal’ te gedragen. Kortom, dankzij bexarotene slaagden de onderzoekers erin om een deel van de symptomen van alzheimer te verlichten.

Op weg naar een nieuwe behandeling?

Het hoeft dan ook niet te verwonderen dat deze resultaten veel enthousiasme opwekken. Temeer omdat de geteste molecule, bexarotene, al gebruikt wordt bij de mens en niet giftig is. Een bijzonder hoopgevende ontdekking dus, die op lange termijn tot een nieuwe behandeling van de ziekte van Alzheimer zou kunnen leiden. Maar eerst moet de molecule nog getest worden om na te gaan of ze ook doeltreffend is bij de mens. Dat zal nog minstens enkele jaren duren. Een straaltje hoop dus voor de verdere toekomst. Maar tegelijk hoop op een nieuwe behandeling tegen deze vreselijke ziekte, die wereldwijd 25 miljoen mensen treft.

Bronnen: Paige E. Cramer, John R. Cirrito, Daniel W. Wesson, C. Y. Daniel Lee, J. Colleen Karlo, Adriana E. Zinn, Brad T. Casali, Jessica L. Restivo, Whitney D. Goebel, Michael J. James, Kurt R. Brunden, Donald A. Wilson, Gary E. Landreth. ApoE-Directed Therapeutics Rapidly Clear β-Amyloid and Reverse Deficits in AD Mouse Models. Science. March 2012. Vol. 335 no. 6075 pp. 1503-1506.

Georges, 73 jaar, is de laatste tijd niet meer dezelfde. “Sinds enkele weken gedraagt hij zich anders”, vertelt zijn dochter Annemie. “Hij eet steeds minder, heeft nergens nog interesse voor en is erg in zichzelf gekeerd. Dat maakt ons uiteraard ongerust.” Bovendien vergeet Georges steeds vaker dingen. Annemie denkt al aan de ziekte van Alzheimer. Maar gaat het echt om een beginnende dementie of eerder om een depressie?

Diagnose is moeilijk

Depressie bij ouderen en beginnende alzheimer hebben een aantal gemeenschappelijke symptomen:

Soms is het moeilijk om ze te onderscheiden en een eerste diagnose te stellen. Daarom stellen sommige specialisten een ‘proefbehandeling’ voor op basis van antidepressiva. Als de geheugen- en concentratiestoornissen dan verbeteren of zich stabiliseren, gaat het wellicht om een depressie. In het andere geval moet dementie worden overwogen. Ook neuropsychologische tests kunnen helpen bij de diagnose.

Dement en depressief

Het gaat dus om twee ziekten met gelijkaardige symptomen, maar er is meer: vaak is een patiënt met dementie ook depressief. Zo heeft 51% van alle alzheimerpatiënten ook te maken met een depressie. Oorzaak: atrofie van bepaalde hersenzones die een rol spelen bij de stemmingsregeling. Maar ook de stress waarmee personen kampen als ze hun capaciteiten voelen verminderen.

Behandeling van depressie bij alzheimerpatiënten

Gelukkig bestaan er oplossingen voor alzheimerpatiënten met een depressie. Een combinatie van antidepressiva en psychologische steun kan hierbij doeltreffend zijn. Maar ook is het belangrijk om de patiënt te stimuleren: hem te helpen in beweging te blijven, deel te nemen aan diverse activiteiten of zijn sociale contacten te onderhouden. Stuk voor stuk maatregelen die hem goed doen en een depressie kunnen tegenhouden.

Geheugenproblemen zijn wellicht het bekendste symptoom van de ziekte van Alzheimer. Vanaf de eerste ziektestadia treedt vergeetachtigheid op. Aanvankelijk treft die alleen het recente geheugen en kan ze vrij onschuldig lijken. Maar naarmate de ziekte verergert, nemen de geheugenstoornissen toe en worden ze steeds frequenter.

Geheugenverlies vertragen

De ziekte van Alzheimer is ongeneeslijk, maar als het nu eens mogelijk was om het geheugenverlies te vertragen? Aangezien er geen curatieve behandelingen bestaan, gaan wetenschappers op zoek naar andere manieren om de ziektesymptomen te verlichten, en de patiënten te helpen. Een Amerikaans onderzoeksteam lijkt een nieuwe stap te hebben gezet in die richting. Het ontdekte namelijk IGF-2, een hormoon dat een cruciale rol speelt in het geheugenproces.

Beter en langer onthouden

Wetenschappers hebben ontdekt dat de IGF-2-concentratie in de hersenen sterk toeneemt bij het onthouden van informatie. Dus spoten ze een synthetische vorm van dat hormoon in bij ratten. Resultaat: deze hormoonsupplementen zorgden ervoor dat de knaagdieren niet alleen beter informatie onthielden, maar ook langer. De effecten van deze injecties hielden nog drie weken aan.

Op naar een nieuwe behandeling tegen alzheimer?

Wordt dit hormoon op een dag ook toegediend aan de mens? “IGF-2 zou best wel eens een middel kunnen zijn om de achteruitgang van het geheugen te vertragen, al kunnen we dat nog niet met zekerheid stellen”, aldus Cristina Alberini, hoofdauteur van de studie. “Daar is grondiger onderzoek voor nodig. Iets waar we momenteel mee bezig zijn.” De ontdekking van de cruciale rol van IGF-2 is slechts een eerste stap. Als de resultaten bevestigd worden, zal het nog jaren duren voor er eventueel doeltreffende, veilige behandelingen worden ontwikkeld voor de mens.

Dillon Y Chen, Sarah A Stern, Ana Garcia-Osta, Bernadette Saunier-Rebori, Gabriella Pollonini, Dhananjay Bambah-Mukku, Robert D Blitzer, Cristina M Alberini. A critical role for IGF-II in memory consolidation and enhancement. Nature. Vol. 469, Issue 7331, 2011. Pages: 491-497.

Sinds eind de jaren ‘90 wordt er veel onderzoek verricht naar de preventie en behandeling van de ziekte van Alzheimer. Dat onderzoek concentreert zich vooral op de abnormale opstapeling van het eiwit bèta-amyloïde peptide in de hersenen. De ophoping van dat eiwit zou immers de symptomen van de ziekte van Alzheimer in de hand werken.

Vaccin voor alzheimer

Meer bepaald zijn wetenschappers op zoek naar een vaccin tegen die abnormale eiwitopstapeling. Zo’n vaccin zou het immuunsysteem moeten leren antistoffen te produceren om zo het opgehoopte amyloïde af te breken (actieve vaccinatie). Ofwel kunnen deze antistoffen tegen het bèta-amyloïde peptide ook rechtstreeks toegediend worden (passieve vaccinatie). Het doel is in ieder geval dat de ziekte van Alzheimer niet verder evolueert. Eventueel zou het zelfs mogelijk zijn de symptomen van alzheimer terug te draaien, op voorwaarde dat het vroeg genoeg toegediend wordt.

Onderzoek bij ratten en muizen

Begin de jaren 2000 zijn er al verschillende vaccins getest bij ratten en muizen, met goede resultaten. Maar bij mensen konden die eerste vaccins niet alle testen doorstaan. Zo bleek in 2002 een kandidaat-vaccin de hoeveelheid bèta-amyloïde peptide te verminderen. Maar tegelijk zette het kandidaat-vaccin bij 6% van de patiënten een ernstige ontstekingsreactie in de hersenen in gang. Die studie werd dan ook voortijdig stopgezet.

Zoektocht naar vaccin zonder bijwerkingen

Sindsdien proberen wetenschappers de vaccins te verfijnen: ze zoeken een zeer specifiek vaccin dat het eiwit bèta-amyloïde peptide viseert, maar met zo weinig mogelijk bijwerkingen. Daartoe worden onder andere de genetische factoren onderzocht die bepalen hoe het immuunsysteem reageert op een vaccin tegen bèta-amyloïde peptide (1).

Vaccins getest in fase-2 studies

Ondertussen werden er al een aantal vaccins getest in zogenaamde ‘fase 2-studies’. Dat wil zeggen bij kleine groepen alzheimerpatiënten. Die tests dienen om de werkzaamheid en de geschikte dosis van de vaccins te preciseren. Zo bleek in 2008 dat het veelbelovende vaccin bapineuzumab een positief effect heeft op de cognitieve functies van alzheimerpatiënten, maar enkel van zij die het gen ApoE4 niet dragen (40 tot 65% van de alzheimerpatiënten), Bij patiënten die het gen ApoE4 wel dragen, had het vaccin geen aantoonbare positieve effecten, maar de onderzoeksgroep was te klein om hier definitieve uitspraak over te doen(2).

Testen op grote groepen patiënten

Omdat fase-2 studies slechts bij een beperkt aantal patiënten worden uitgevoerd en voornamelijk dienden om de veiligheid te verzekeren, moeten de resultaten nu verfijnd worden in grote groepen van honderden patiënten. Dergelijke fase-3 onderzoeken lopen onder andere ook aan de geheugenkliniek van het UZ Leuven. De eerste resultaten van de vaccinstudies, onder andere naar bapineuzumab, worden in de loop van 2012 verwacht. Maar afhankelijk van deze resultaten kan het nog enkele jaren duren voor deze vaccins op de markt komen.

(1) Toly-Ndour et al. MHC-Independent Genetic Factors Control the Magnitude of CD4+ T Cell Responses to Amyloid-ß Peptide in Mice through Regulatory T Cell-Mediated Inhibition. Journal of Immunology, September 26, 2011.(2) persbericht; Elan and Wyeth Announce Encouraging Top-line Results from Phase 2 Clinical Trial of Bapineuzumab for Alzheimer’s Disease.