De cognitieve stoornissen die samengaan met de ziekte van Alzheimer leiden tot een langzaam maar zeker verlies van autonomie. Vandaar het idee om patiënten een volledige behandeling aan te bieden, gaande van de diagnose tot de medicamenteuze behandeling met daartussenin diverse vormen van hulp zoals ergotherapie, sociale assistentie of revalidatie. De dienstverlening bestaat in diverse geheugenklinieken verspreid over het land. De gespecialiseerde sessies zijn erkend door het RIZIV en worden dus door het ziekenfonds terugbetaald. Ze richten zich tot elke patiënt met beginnende dementie.

De consultaties verlopen in twee fases. In een eerste fase wordt een eerste balans opgemaakt (scan, neuropsychologische tests…) Met deze onderzoeken kan precies worden vastgesteld welke cognitieve prestaties nog bewaard en welke verloren zijn. Op basis hiervan stellen de specialisten van de kliniek de alzheimerpatiënt methodes voor die hem het dagelijks leven kunnen vergemakkelijken.

Deze complexe opdracht zou niet mogelijk zijn zonder de hulp van een multidisciplinair team. Naast de arts (bijvoorbeeld een neuroloog of geriater) nemen diverse andere specialisten aan de consultaties van de geheugenklinieken deel.

• De neuropsycholoog evalueert de cognitieve functies van de patiënt, hij informeert hem over zijn ziekte en hij brengt hem strategieën bij om zijn cognitieve problemen te compenseren.

• Een andere specialist is de ergotherapeut. Zijn taak is na te gaan welke aanpassingen in de woning van de patiënt kunnen worden uitgevoerd om hem het leven te vergemakkelijken. Als een patiënt bijvoorbeeld moeite heeft om zich te oriënteren, kunnen pictogrammen op de deuren hem helpen een kamer of ruimte - de badkamer bijvoorbeeld - te vinden.

• Een sociaal assistente vervolledigt het team. Zij staat de patiënt en zijn familie bij met de administratieve kant van de zaak. Ze onderhoudt bijvoorbeeld de contacten met de diensten voor familiale hulp.

Het doel van de geheugenkliniek is de patiënt maximale autonomie en een zo comfortabel mogelijk leven te geven. Kortom, ze wil de handicap verlichten die de ziekte van Alzheimer meebrengt en de patiënt de kans geven om zo lang mogelijk thuis te blijven wonen.

Twaalf geheugenklinieken zijn erkend door het RIZIV.

In Brussel:

• Cliniques Universitaires Saint-Luc
• UZ Brussel

In Vlaanderen:

• ZNA Hoge Beuken (Antwerpen)
• UZ Leuven
• Ziekenhuis Oost-Limburg (Genk)
• AZ Sint-Lucas (Brugge)
• AZ Sint-Blasius (Dendermonde)
•  

In Wallonië:

• Policlinique Universitaire Centre Ville (Liège)
• Klinik St. Josef (St-Vith)
• Cliniques Universitaires UCL Mont-Godinne (Yvoir)
• Grand Hôpital de Charleroi - Site Sainte Thérèse
• Centre Hospitalier de l'Ardenne - Site de Sainte-Ode (Libramont)

Als de vakantieperiode nadert, willen heel wat mantelzorgers er even uit, net zoals sommige alzheimerpatiënten zelf. Tja, waarom niet? "Zware alzheimerpatiënten blijven beter in hun vertrouwde omgeving, maar in het beginstadium is reizen a priori geen enkel probleem. Zeker niet als de patiënt vertrouwen heeft in zijn naasten en zich gerustgesteld voelt door hun aanwezigheid", aldus Marguerite Mormal, voorzitster van Alzheimer België. Toch neemt u beter enkele voorzorgen om alles zo vlot mogelijk te laten verlopen.

Marguerite Mormal: "Het is af te raden om met de patiënt alléén op reis te gaan. U laat zich beter vergezellen door een familielid of een vriend, zodat er altijd iemand bij de patiënt is. Op die manier kan de mantelzorger af en toe eens uit zijn rol treden en op zijn beurt genieten van een welverdiende vakantie."

Demente personen raken zeer snel vermoeid. Vandaar dat Marguerite Mormal een "rustvakantie" aanraadt, zodat de patiënt de tijd heeft om vertrouwd te raken met de omgeving en op adem te komen. Elke dag ergens anders logeren, is dus uitgesloten! "Kies voor een rustige vakantie, een verblijf aan zee of in Spanje bijvoorbeeld (aperitief, siësta, een wandelingetje…). Uitstappen en rondleidingen zijn te mijden. De patiënt heeft er gewoon niets aan, want hij kan niet meer volgen." Andere tip: regelmatig rusten tijdens de wandeling. Kortom: niet in de fout vervallen om in één dag tijd zo veel mogelijk te willen doen.

Het is trouwens sterk aan te raden om steeds hetzelfde ritme aan te houden, want het is zeer belangrijk om de patiënt een stabiele omgeving te bieden. "Gooi niet ineens alle leefgewoonten om, maar hou integendeel rekening met de problemen die een andere omgeving kan veroorzaken, en laat de patiënt zijn vaste gewoonten behouden." Altijd op dezelfde tijdstippen opstaan en eten bijvoorbeeld, of zijn favoriete gerechten meenemen.

Maar ook als de patiënt zich al in een vergevorderd stadium bevindt, mag de mantelzorger niet aarzelen om vakantie te nemen…alléén dit keer. Marguerite Mormal vindt dat zelfs heel belangrijk: "Vaak durft de mantelzorger de patiënt niet alleen laten of voelt hij zich daar schuldig over. Toch is het absoluut aan te raden om er enkele dagen tussenuit te glippen, kwestie van de batterijen te kunnen opladen, op adem te komen, nieuwe ideeën op te doen, …In dat verband vermeldt ze de vereniging "Baluchon Alzheimer", die 24 uur op 24 thuisverpleging biedt. Op die manier kan de vaste verzorger zich tijdelijk laten vervangen en een paar dagen uitblazen.

Karell Robert

Gezondheidsjournaliste

http://www.alzheimerbelgique.be

http://www.baluchon-alzheimer.be

We hadden daarover een gesprek met Bernard Wilmet, directeur van "Le Bon Jour d'Ignace", een dagverzorgingscentrum in Laken (Brussel). Hij legt ons de voordelen uit van een dergelijke formule voor alzheimerpatiënten.

“Le Bon Jour d’Ignace” groeide uit een eenvoudige vaststelling. “Vandaag belanden al te veel patiënten ten onrechte in een rusthuis. Een centrum zoals het onze is bestemd voor alle patiënten die nog zo veel mogelijk thuis willen blijven, maar van wie de familie de dagelijkse verzorging niet (meer) aankan.”“Le Bon Jour d'Ignace” kan deze mensen overdag opvangen tijdens de week; ‘s avonds en in het weekend mogen ze dan naar huis.“We bieden opvang voor hulpbehoevende personen en vertrouwen hen toe aan de zorg van professionals (ergotherapeuten, kinesitherapeuten, logopedisten, verpleegkundigen…). Op die manier helpen we hen om in zekere mate zelfredzaam te blijven.”

"Een dag in het centrum begint vaak met lectuur. Een verpleegkundige leest voor uit de krant en bespreekt samen met de patiënt een actueel onderwerp. Een heilzame activiteit voor alzheimerpatiënten, want zo houden ze voeling met de dagelijkse realiteit. Het is zeer belangrijk om die activiteit elke dag te plannen op hetzelfde moment. Op die manier beseffen de patiënten dat het om het begin van de dag gaat, waardoor ze beter structuur kunnen brengen in de rest van hun dag.Nadien staan er allerlei activiteiten op het programma: toneel, muziek, koken of handvaardigheden zoals tuinieren, kaders maken, bloemschikken… Allemaal activiteiten waar de patiënten thuis niet meer toe komen en die hen dwingen om zich te blijven uiten en te communiceren met anderen. Soms organiseert het centrum ook een bezoek aan een kinderdagverblijf. Contact tussen bejaarden en jonge kinderen is immers heel verrijkend.”"Ten slotte zijn er ook individuele gesprekken met ergotherapeuten. Meestal laten alzheimerpatiënten zich afschrikken door de groep. Vandaar dat het goed is om dergelijke gesprekken te plannen, om een beter beeld te krijgen van hoe ver de ziekte gevorderd is en de autonomiegraad van de patiënt te evalueren.”

"Een alzheimerpatiënt vraagt veel aandacht van zijn omgeving, alleen al omdat hij af en toe kan weglopen. Soms wordt de situatie onhoudbaar voor de familie. Doordat de familieleden zich overdag niet hoeven bezig te houden met de patiënt, kunnen ze een “normaal” leven leiden en hun normale beroeps- of andere activiteiten voortzetten.”

"De patiënten worden vaak doorverwezen door hun huisarts of door een maatschappelijk werk(st)er. Toch komen dankzij mond-tot-mondreclame steeds meer patiënten rechtstreeks naar het centrum.”

"We aanvaarden ook mensen die slechts één dag per week willen komen. Toch heeft de praktijk ons geleerd dat het aan te raden is om minstens twee dagen te komen. We hebben immers vastgesteld dat ons personeel het moeilijker heeft om grondig kennis te maken en doeltreffend samen te werken met patiënten die slechts één dag per week naar hier komen.”

“Le Bon Jour d'Ignace” is open van maandag tot en met vrijdag, van 8.30 tot 17 u.Het centrum kan zo’n twintig personen opvangen.Het is erkend door het RIZIV en de bijdrage per persoon bedraagt ongeveer € 20 per dag (de terugbetaling verschilt naargelang het ziekenfonds).De chauffeur van het centrum kan de patiënten thuis komen afhalen vanaf 7.30 u. en brengt ze rond 17.30-18 u. weer naar huis. Het transport gebeurt met een minibus die speciaal uitgerust is voor rolstoelen.Reserveringen en afspraken: tel. 02/476.89.83E-mail: bonjourignace@skynet.beLimalaan 20, 1020 Brussel (Laken)

Volg de medische actualiteit en abonneer u op de nieuwsbrieven van MediPedia.

Eén van de grootste uitdagingen van het onderzoek naar de strijd tegen Alzheimer is de diagnose. Momenteel is die vooral gebaseerd op de symptomen van de patiënt en op geheugentests. Er zijn al verschillende studies uitgevoerd om de ziekte te proberen voorspellen door bepaalde hersenzones te observeren via medische beeldvorming. Zo concentreerden wetenschappers zich lange tijd op het volume van de hippocampus, als zetel van het geheugen en belangrijkste "doelzone" van de ziekte. Probleem: de grootte van de hippocampus kan sterk verschillen van persoon tot persoon. Zo hebben sommige gezonde mensen een kleinere hippocampus dan een zieke persoon. Dit is dan ook een te willekeurig criterium.

De cortex als onderzoeksgebied

Een team wetenschappers in het INSERM van Toulouse heeft onlangs een nieuwe diagnosemethode ontwikkeld op basis van magnetische resonantiebeeldvorming (MRI)*. Daarbij beslisten ze om de cortex te meten in plaats van de hippocampus, want de dikte van de cortex is bij iedereen min of meer dezelfde. Om hun voorspellingen te verfijnen, onderzochten ze slechts een aantal specifieke zones, met name de zones die het zwaarst aangetast worden door de ziekte.

De prognose klopt in 3 op de 4 gevallen

Bij dit grootschalig experiment gebruikte het INSERM-team de gegevens van een grote steekproef Amerikaanse patiënten met lichte geheugenstoornissen. Ze werden gedurende twee jaar gevolgd. Resultaat: de meting van de cortexdikte via MRI kon in 76 % van de gevallen voorspellen of de patiënt in kwestie dementie van het alzheimertype zou ontwikkelen.

Dit percentage licht wellicht zelfs nog hoger. Zo is volgens de onderzoekers de kans groot dat verschillende gevallen die als "verdacht" werden beschouwd door de meetsoftware, uiteindelijk toch de ziekte krijgen na de twee voor de test uitgetrokken follow-upjaren.

Een diagnose in recordtempo

Cortexmeting via MRI is dan ook veelbelovend. Temeer omdat het onderzoek wordt uitgevoerd in recordtempo: nauwelijks 20 minuten. Belangrijkste voordeel: dankzij een tijdige diagnose zouden risicopersonen hun follow-up en hun behandeling - of die nu medicamenteus of sociaal is - kunnen vervroegen.

Volgens de onderzoekers zullen vooral hooggeschoolden voordelen hebben bij deze nieuwe techniek. Het ziekteverloop wordt bij hen immers vaak gemaskeerd door hun "cognitieve reserve". Gevolg: de diagnose wordt vaak pas gesteld als de ziekte al vergevorderd is.

De betrouwbaarheid van deze techniek moet wel nog bevestigd worden door andere studies.

Jonathan Barbier

*Early diagnosis of Alzheimer's disease using cortical thickness: impact of cognitive reserve.- Querbes O. et col. - Brain. 2009 Aug;132(Pt 8):2036-47.

De Bovenkamer is een bordspel dat op een ludieke manier dementie bespreekbaar maakt. Kan je met een persoon met dementie op reis? Bevordert sport de ontwikkeling van de hersenen? Komt dementie meer voor bij mannen dan bij vrouwen? Op deze en 157 andere vragen biedt De Bovenkamer een antwoord. Vzw Mantelzorg en Bond Moyson Oost-Vlaanderen ontwikkelden het spel samen met het Expertisecentrum Dementie Vlaanderen en een aantal experts.

Taboes doorbreken

"De Bovenkamer helpt de vele taboes over de ziekte te doorbreken. België telt naar schatting 158.000 personen met dementie. Dat cijfer zal de volgende twintig jaar waarschijnlijk verdubbelen. Toch is de kennis over de ziekte vaak erg beperkt", zegt initiatiefnemer Daan Deschamps, referentiedeskundige bij het ziekenfonds Bond Moyson Oost-Vlaanderen.

Sinds de lancering in september werden al bijna 500 spelletjes verkocht. "We krijgen veel enthousiaste reacties en het ziet ernaar uit dat we binnenkort een extra productiebestelling moeten plaatsen", vertelt Daan Deschamps.

Hoe speel je het?

"Het bordspel wordt gespeeld met twee tot vier spelers of teams. De spelers kruipen in de huid van een persoon met dementie en gaan in een rusthuis op zoek naar drie verloren voorwerpen. Door juiste antwoorden te geven op vragen over dementie kunnen de spelers over het spelbord bewegen. De vragen variëren van kennis over weetjes tot discussievragen. Medebewoners, die ook op zoek zijn naar een aantal voorwerpen, proberen elkaar te hinderen", legt Deschamps uit. Wie het eerst zijn voorwerpen terugvindt, wint.

Bekende meter en peter

Het spel kon bij de lancering genieten van flinke persaandacht. Misschien ook omdat enkel BV's zich enthousiast achter het initiatief scharen. Acteur Pol Goossen en prof dr. Christine Van Broeckhoven, een autoriteit op het vlak van dementie, zijn peter en meter van het project. Na lectuur van een dagboek van een Alzheimerpatiënt maakte acteur Pol Goossen een theaterstuk over de ziekte: Uitgewist. "Dat stuk heb ik intussen al ontelbare keren gespeeld. Na zowat elke voorstelling komen mensen me zeggen dat wat ik vertel erg herkenbaar is. De diagnose dementie komt vaak erg hard aan. Erover praten blijkt nog steeds moeilijk. Daarom steun ik De Bovenkamer", aldus Goossen.

Aandacht voor beleving

Voor Professor Doctor Moleculaire Genetica Christine Van Broeckhoven, autoriteit op het gebied van dementie, is er duidelijk nood aan instrumenten zoals De Bovenkamer. "In de huidige zorgverstrekking is het noodzakelijk oog te hebben voor concrete vraagstukken over de beleving van dementie. Ze zijn medebepalend voor de levenskwaliteit van personen met dementie en hun omgeving. De Bovenkamer komt hierin tegemoet", zegt Van Broeckhoven.

Guy Bourgeois

Jij ook? Wil ook jij spelenderwijs iets bijleren over dementie?

De Bovenkamer kost 50 euro en is te koop via www.dementie.be.

Bestellen kan ook telefonisch op 09 333 53 33.

Vanaf 3 november 2006 zet de Vlaamse schrijvende en audiovisuele pers de ziekte van Alzheimer extra in de kijker. "Het is in de eerste plaats de bedoeling de taboesfeer te doorbreken die nog altijd rond dementie hangt", zegt Jurn Verschraegen, projectcoördinator van de Expertisecentra Dementie Vlaanderen. "We merken dat dementie in het algemeen - en de ziekte van Alzheimer in het bijzonder - in veel families nog altijd moeilijk bespreekbaar is." Naar aanleiding van die sensibilisatiecampagne wordt de media ook gevraagd om de ziekte anders voor te stellen. Jurn Verschraegen: "Sommige media lappen vaak elk respect voor privacy aan hun laars als het om de ziekte van Alzheimer gaat. Ze laten alleen slaperige, halfnaakte mensen zien met hun haar in de war. Niemand verdient het om zo getoond te worden."

Een campagne om de dialoog te bevorderen

Het campagnebeeld is een eenvoudig wit vlak. Is dementie dan een wit vlak? "Uiteraard niet", benadrukt Jurn Verschraegen. "Veel mensen denken nog altijd dat er geen enkele hoop is en het dus zinloos is om naar een arts te stappen. Velen vinden ook dat iemand met verminderde intellectuele mogelijkheden geen menswaardig leven meer kan leiden. Via deze campagne willen we echter aantonen dat dit niet zo is! Spreek erover als je met geheugenproblemen te maken krijgt, ga op tijd naar de dokter, volg de behandeling die mogelijk is, ga naar een expertisecentrum voor meer informatie, ga naar de praatgroepen van de Vlaamse Alzheimer Liga." Ook de omgeving is soms bang voor de diagnose. De campagne wil echter ook de familie van de patiënt informeren. "Het is de kunst om de patiënt voeling te doen houden met zijn omgeving en hem een zo groot mogelijke levenskwaliteit te bieden dankzij geneesmiddelen. Precies door het verlies aan cognitieve vaardigheden komen de emotionele capaciteiten meer aan het licht. En dat kan leiden tot een ander soort, puurder contact dan voordien."

Bekende Vlamingen slaan de handen in elkaar

De sensibilisatiecampagne loopt niet alleen in samenwerking met de media, ook verschillende ziekenhuizen, ziekenfondsen, rusthuizen, thuiszorgorganisaties, het ACW, Markant, het Vlaams OOK en het Vlaams Apothekersnetwerk dragen hun steentje bij. Lundbeck, Janssen-Cilag, Novartis en Pfizer staan in voor een groot stuk van de financiering van de campagne. Twintig bekende Vlamingen, waaronder kardinaal Danneels, Dixie Dansercoer, Dora Van der Groen, Chris Lomme en Urbanus, slaan de handen in elkaar tijdens de campagne en geven hun antwoord op de slogan. Hou ze alvast in het oog!

http://www.dementie.be/

Frontotemporale dementie (FTD) komt veel minder voor dan degeneratieve dementie van het alzheimertype. Ook al bestaat er geen nauwkeurige epidemiologische gegevens over deze ziekte, toch zijn er in België naar schatting om ongeveer 5.000 patiënten. Er is echter een belangrijk verschil met de ziekte van Alzheimer, want het ziekteverloop is anders en de huidige geneesmiddelen tegen alzheimerdementie zijn niet geschikt bij FTD.

De symptomen van alzheimer verschijnen meestal pas na 65 jaar. Die van frontotemporale dementie daarentegen duiken vroeger op: vóór 60 jaar. Ook het ziektebegin is helemaal anders en vaak misleidend, niet alleen voor de omgeving maar ook voor de artsen. Terwijl bij alzheimer geheugenaantasting en oriëntatieproblemen de eerste alarmsignalen zijn, gaat het bij FTD vooral om gedragsstoornissen en persoonlijkheidsveranderingen.

Net als bij de ziekte van Alzheimer is het bij FTD onmogelijk om met zekerheid de diagnose te stellen zolang de patiënt nog leeft. Alleen een microscopisch hersenonderzoek na het overlijden kan immers de typische ziekteletsels opsporen. Maar ook al bestaat er geen biologische of radiografische test, net als bij de ziekte van Alzheimer helpen neuropsychologische tests bij de diagnose van FTD. Dankzij die tests kan de neuropsycholoog de specifieke stoornissen opsporen bij dit soort dementie, zoals een bijzonder sterke achteruitgang van de uitvoerende functies (planningsvermogen…) en taalstoornissen. Vandaar dat de arts slechts een waarschijnlijkheidsdiagnose (vermoedelijke FTD) kan stellen, geen zekerheidsdiagnose.

Soms raakt de patiënt ontremd, verlaat hij zonder geldige reden zijn werk of begint hij wilde uitgaven te doen tot hij financieel aan de grond zit. Hij kan ook vreemd sociaal gedrag gaan vertonen, zonder zich iets aan te trekken van de reacties van de omgeving. Zo nam een 50-jarige FTD-patiënt ooit in een restaurant zijn vals gebit uit en legde het in een glas water. De patiënt wordt trouwens vaak angstig of zelfs hypochondrisch. Al die persoonlijkheids- en gedragsveranderingen ontstaan zonder dat de patiënt er ook maar het minste besef van heeft. Deze gedragsstoornissen worden vaak ten onrechte toegeschreven aan een psychiatrisch probleem en vertragen dan ook dikwijls de diagnose.

Geleidelijk ontstaan er begripsstoornissen en taalstoornissen: de patiënt raakt nog moeilijk uit zijn woorden. Zijn taal verarmt gaandeweg, tot hij na enkele jaren vervalt in compleet stilzwijgen. De prognose van deze ziekte is helaas somber, en er bestaan geen geneesmiddelen tegen. Toch is de diagnose noodzakelijk om de omgeving van de patiënt te leren omgaan met de diverse symptomen, zowel medisch, psychologisch als administratief.

Dr. Philippe Violon

Sinds eind de jaren ‘90 wordt er veel onderzoek verricht naar de preventie en behandeling van de ziekte van Alzheimer. Dat onderzoek concentreert zich vooral op de abnormale opstapeling van het eiwit bèta-amyloïde peptide in de hersenen. De ophoping van dat eiwit zou immers de symptomen van de ziekte van Alzheimer in de hand werken.

Vaccin voor alzheimer

Meer bepaald zijn wetenschappers op zoek naar een vaccin tegen die abnormale eiwitopstapeling. Zo’n vaccin zou het immuunsysteem moeten leren antistoffen te produceren om zo het opgehoopte amyloïde af te breken (actieve vaccinatie). Ofwel kunnen deze antistoffen tegen het bèta-amyloïde peptide ook rechtstreeks toegediend worden (passieve vaccinatie). Het doel is in ieder geval dat de ziekte van Alzheimer niet verder evolueert. Eventueel zou het zelfs mogelijk zijn de symptomen van alzheimer terug te draaien, op voorwaarde dat het vroeg genoeg toegediend wordt.

Onderzoek bij ratten en muizen

Begin de jaren 2000 zijn er al verschillende vaccins getest bij ratten en muizen, met goede resultaten. Maar bij mensen konden die eerste vaccins niet alle testen doorstaan. Zo bleek in 2002 een kandidaat-vaccin de hoeveelheid bèta-amyloïde peptide te verminderen. Maar tegelijk zette het kandidaat-vaccin bij 6% van de patiënten een ernstige ontstekingsreactie in de hersenen in gang. Die studie werd dan ook voortijdig stopgezet.

Zoektocht naar vaccin zonder bijwerkingen

Sindsdien proberen wetenschappers de vaccins te verfijnen: ze zoeken een zeer specifiek vaccin dat het eiwit bèta-amyloïde peptide viseert, maar met zo weinig mogelijk bijwerkingen. Daartoe worden onder andere de genetische factoren onderzocht die bepalen hoe het immuunsysteem reageert op een vaccin tegen bèta-amyloïde peptide (1).

Vaccins getest in fase-2 studies

Ondertussen werden er al een aantal vaccins getest in zogenaamde ‘fase 2-studies’. Dat wil zeggen bij kleine groepen alzheimerpatiënten. Die tests dienen om de werkzaamheid en de geschikte dosis van de vaccins te preciseren. Zo bleek in 2008 dat het veelbelovende vaccin bapineuzumab een positief effect heeft op de cognitieve functies van alzheimerpatiënten, maar enkel van zij die het gen ApoE4 niet dragen (40 tot 65% van de alzheimerpatiënten), Bij patiënten die het gen ApoE4 wel dragen, had het vaccin geen aantoonbare positieve effecten, maar de onderzoeksgroep was te klein om hier definitieve uitspraak over te doen(2).

Testen op grote groepen patiënten

Omdat fase-2 studies slechts bij een beperkt aantal patiënten worden uitgevoerd en voornamelijk dienden om de veiligheid te verzekeren, moeten de resultaten nu verfijnd worden in grote groepen van honderden patiënten. Dergelijke fase-3 onderzoeken lopen onder andere ook aan de geheugenkliniek van het UZ Leuven. De eerste resultaten van de vaccinstudies, onder andere naar bapineuzumab, worden in de loop van 2012 verwacht. Maar afhankelijk van deze resultaten kan het nog enkele jaren duren voor deze vaccins op de markt komen.

(1) Toly-Ndour et al. MHC-Independent Genetic Factors Control the Magnitude of CD4+ T Cell Responses to Amyloid-ß Peptide in Mice through Regulatory T Cell-Mediated Inhibition. Journal of Immunology, September 26, 2011.(2) persbericht; Elan and Wyeth Announce Encouraging Top-line Results from Phase 2 Clinical Trial of Bapineuzumab for Alzheimer’s Disease.

Welke rol speelt het amyloïd bij de ontwikkeling van de ziekte?

Het AB-amyloïd is een molecule uit de familie van de peptiden. Onderzoekers hebben vastgesteld dat deze molecule zich bij de ziekte van Alzheimer vastzet aan de binnen- en buitenkant van de hersencellen, waardoor er zich seniele plaques vormen. Die ophoping, plus een reeks opeenvolgende gebeurtenissen, de zogenaamde "amyloïde cascade", zouden dementie veroorzaken. We weten dat die molecule op natuurlijke wijze geproduceerd wordt door de hersenen, maar om een nog onduidelijke reden wordt ze toxisch wanneer ze zich ophoopt in de cellen of in de vorm van plaque.

Hoe legt u dit stapelingsmechanisme uit'

Wetenschappers schuiven twee hypothesen naar voren: de eerste luidt dat het natuurlijk geproduceerde amyloïd niet correct geëlimineerd zou worden, volgens de tweede speelt veeleer een overproductie van amyloïden een rol. Het resultaat is hoe dan ook hetzelfde: als ze in te grote hoeveelheden geproduceerd worden in de hersenen, verhinderen ze een normale hersenwerking.

Zijn die plaques opspoorbaar?

Er bestaan vandaag bijzonder doeltreffende hersenscantechnieken die de ophoping van amyloïd inderdaad aan het licht kunnen brengen. Dankzij die methoden moeten de patiënten sneller kunnen worden opgespoord. De kwestie is echter omstreden: heeft het echt zin om de ziekte van Alzheimer sneller te diagnosticeren, wetende dat er nog altijd geen behandeling tegen bestaat?

Biedt de cruciale rol van amyloïd bij de ontwikkeling van de ziekte niet net perspectieven om een doeltreffende behandeling te vinden?

Absoluut. De wetenschappers zijn actief op verschillende fronten. Het eerste front is erop gericht, de al gevormde plaques te proberen elimineren, bijvoorbeeld via een "immunisatietechniek". Het is daarbij in zekere zin de bedoeling een vaccin te ontwikkelen dat de plaques zou doen verdwijnen. Jaren geleden al bereikten wetenschapsteams zeer hoopgevende resultaten bij muizen die ingeënt waren met amyloïde peptiden. Helaas bleek het procédé toxisch voor de mens. Toch is deze onderzoeksas nog niet opgegeven en proberen sommige laboratoria om die techniek te verbeteren. De andere basispijler bestaat erin, de amyloïdproductie te verhinderen. We weten dat amyloïd geproduceerd wordt door zich los te maken van een andere, grotere molecule, de zogenaamde precursormolecule. Het idee is, die splitsing te verhinderen. Sommige moleculen blijken doeltreffend om plaquevorming te voorkomen, al is dat nog niet bewezen bij de mens.

Wanneer mogen we volgens u een doeltreffende behandeling verwachten tegen amyloïde plaques?

Dat is heel moeilijk te zeggen, want wat werkt in theorie of bij muizen, werkt niet altijd bij de mens. Bovendien zijn de farmacologische onderzoeks- en validatieprotocollen vrij lang, aangezien ze zeer strikte veiligheids- en doeltreffendheidscontroles opleggen. Toch leveren heel wat laboratoria momenteel zware inspanningen in die richting. Ik denk dat er over vijf à tien jaar zeker een geneesmiddel zal zijn tegen de vorming van amyloïde plaque. We mogen ook niet vergeten dat er momenteel nog andere onderzoekssporen ontwikkeld worden in de strijd tegen Alzheimer.

Interview: Jonathan Barbier

De weldaden van gezonde voeding zijn alom bekend. De ziekte van Alzheimer is daarop geen uitzondering. Hoewel de belangrijkste risicofactoren leeftijd en erfelijkheid zijn, maakt een recente studie ons duidelijk in welke mate bepaalde voedingsstoffen het ontstaan van de ziekte van Alzheimer kunnen beïnvloeden.

Geïsoleerde effecten die onmogelijk aan te tonen zijn

De studie analyseerde zeven voedingsstoffen waarvan de negatieve of positieve effecten op de ontwikkeling van de ziekte van Alzheimer sinds lang bestudeerd worden. Het was daarbij de bedoeling de voor- en nadelen van die voedingsstoffen na te gaan door ze te bestuderen in hun context. Onze eetgewoonten zijn immers complex, en elk voedingsproduct bevat tal van bestanddelen. Het is dan ook onmogelijk om de effecten van vitamine B12, vitamine E en mono- of polyonverzadigde vetzuren los te bestuderen van elkaar, aangezien onze voeding er altijd een combinatie van bevat.

Analyse van verschillende voedingspatronen

De onderzoekers stelden tijdens die studie vast dat vitamine B12, waarvan aangenomen wordt dat ze de ziekte van Alzheimer afremt, eigenlijk weinig impact zou hebben, gewoonweg omdat vlees of melkproducten die rijk zijn aan vitamine B12 veel verzadigde vetzuren bevatten die het ontstaan van de ziekte bevorderen. Vandaar dat ze verschillende diëten bestudeerden die elk van die zeven voedingsstoffen bevatten in uiteenlopende mate en die het mogelijk maken om de kwaliteiten en gebreken van elke voedingsstof te situeren binnen een normale maaltijd.

Welke voedingsproducten verdienen de voorkeur?

Meer dan 2.000 patiënten werden gedurende twee jaar gevolgd, en de conclusies zijn duidelijk. Meer van bepaalde eetwaren consumeren, zoals noten, vis, tomaten, gevogelte, groenten en fruit, en zuiniger omspringen met boter, rood vlees en melkproducten, is een goede manier om de voor- en nadelen van elke voedingsstof in balans te brengen. Dat levert een voedingspatroon op dat optimaal beschermt tegen de ziekte van Alzheimer.

Uit een recent Italiaans onderzoek blijkt dat een matig gebruik van alcohol de vooruitgang van de dementie bij bejaarden met een milde cognitieve stoornis (het tussenstadium tussen dementie en niet-dementie, ook wel "mild cognitive impairment" of MCI genoemd) zou kunnen vertragen. Er zijn nog al studies verschenen die wijzen op de mogelijk beschermende rol van een klein tot matig alcoholgebruik bij cognitieve stoornissen bij bejaarden. Maar dit is de eerste studie die een beschermend effect aantoont bij mensen die al stoornissen hebben.

Minder risico’s voor matige drinkers

Onder "matig gebruik", verstaat de studie "minder dan één glas per dag", dat wil zeggen min of meer  15 milliliter alcohol – dat is normaal de inhoud van een bierglas of een standaard wijnglas. Als het verbruik hoger ligt, valt het beschermende effect weg. De onderzoekers volgden patiënten met een milde cognitieve stoornis (MCI) gedurende drie en een half jaar en toonden aan dat een alcoholgebruik van minder dan één glas per dag het risico op verdere evolutie naar dementie met 85% deed dalen.

Mediterraan dieet

Dit onderzoek naar de samenhang tussen alcoholgebruik en dementie maakt deel uit van een ruimere studie die na wil gaan welke invloed een mediterraan dieet heeft op de ziekte van Alzheimer en andere leeftijdsgebonden vormen van cognitieve stoornissen. In dit kader werd al aangetoond dat sommige levensmiddelen zoals olijfolie, volkorenproducten of rode wijn een beschermende rol spelen. Het mediterrane dieet - dat het een gunstig effect heeft op hart en bloedvaten en de levensverwachting verlengt is al langer bekend – zou dus ook de gezondheid van onze hersenen ten goede kunnen komen! Dat komt waarschijnlijk omdat alcohol ontstekingen van bloedvaten tegengaat, een proces dat meespeelt in het ontstaan van de ziekte van Alzheimer.

Is meer te veel?

Andere studies hebben aangetoond dat ook een groter alcoholgebruik beschermend kan werken. Volgens een Franse studie uitgevoerd door een team uit Bordeaux (uitgerekend daar!) zou een verbruik van 3 tot 4 glazen wijn per dag het risico op dementie verkleinen. Dokter Vincenzo Solfrizzi, die het Italiaanse onderzoek heeft geleid, raadt zijn patiënten voorzichtigheidshalve aan om het bij 1 of 2 glazen per dag te houden. Overdaad schaadt immers vaak.

Omgevingsfactoren

Vorige studies hadden uitgewezen dat Japanners die in Japan wonen, minder alzheimer krijgen dan Japanners die zijn uitgeweken naar de Verenigde Staten. Die vaststelling leek erop te wijzen dat omgevingsfactoren, zoals het voedingspatroon of de levensstijl in het algemeen, de ontwikkeling van de ziekte kunnen beïnvloeden.

Vandaar dat een team onderzoekers van de Vanderbilt School of Medicine (Tennessee) besloot om gedurende tien jaar ongeveer 2.000 Amerikanen te volgen van Japanse origine. De deelnemers waren minstens 65 jaar, en niemand vertoonde bij het begin van de studie symptomen van de ziekte van Alzheimer of van dementie. De onderzoekers testten om de twee jaar de cognitieve capaciteiten van de vrijwilligers. Tegelijkertijd waren 1.589 proefpersonen bereid om regelmatig een vragenlijst in te vullen over hun eetgewoonten. Ook met het tabaksverbruik en de lichaamsbeweging van de deelnemers werd rekening gehouden.

De beschermende rol van polyfenolen…

Na tien jaar bleek dat diegenen die minstens drie keer per week een glas vruchten- of groentesap dronken, 76 % minder risico liepen op alzheimer. Wie slechts één glas per week nuttigde, zag zijn risico toch nog met 16 % dalen.

Het ontstaan van de ziekte van Alzheimer hangt samen met de ophoping van bèta-amyloïde eiwitten in de hersenen. Andere studies hadden er al op gewezen dat polyfenolen, natuurlijke antioxidanten die in heel wat eetwaren zitten, dit proces kunnen vertragen. Welnu, vruchten- en groentesappen zijn bijzonder rijk aan polyfenolen.

Een onvolledige studie

Helaas maken de studieresultaten niet duidelijk of alle vruchten- en groentesappen dezelfde heilzame werking hebben en of sommige te verkiezen zijn boven andere om het ontstaan van de ziekte van Alzheimer te vertragen, aldus prof. Qi Dai, die de studie leidde. Elke ochtend een glas sinaasappelsap drinken bij het ontbijt, zou dan ook misschien zinloos zijn, althans om alzheimer te voorkomen. Vandaar dat er andere studies nodig zijn om de onderzoeksresultaten te bevestigen en na te gaan welke vruchten- en groentesappen een beschermende rol zouden kunnen spelen. Wordt vervolgd…

Op 17 september organiseerde de vereniging Alzheimer België naar aanleiding van Wereld Alzheimer Dag haar 9de colloquium. Ook de politie was aanwezig op dit evenement. Niet om de beveiliging te verzekeren, maar om een procedure voor te stellen om vermiste demente personen doeltreffender op te sporen.

Hoofdspreker was Patrick Crabbé, hoofdinspecteur van de politiezone Hekla (Hove-Edegem-Kontich-Lint-Aartselaar). Deze geografische zone ligt in de provincie Antwerpen, telt 72.500 inwoners en fungeert sinds 2006 als testzone voor dit proefexperiment.

Risicoverdwijningen

"Demente bejaarden en vooral alzheimerpatiënten raken wel eens vermist", aldus de politieofficier. "Dergelijke situaties kunnen hen in gevaar brengen, vooral als ze dringende medische zorg nodig hebben of in psychische nood bevinden."

Na verschillende actoren te hebben geraadpleegd in de ouderenzorg, waaronder het Expertise Centrum Dementie Orion in Antwerpen, werkte de politie een protocol uit om het opsporingswerk te versnellen en te vereenvoudigen.

Een signaletische fiche voor opvanginstellingen

Het protocol is gebaseerd op een document dat wordt overhandigd aan opvanginstellingen en bij een verdwijning moet worden opgestuurd naar de politie. "Als de instellingen het spel correct spelen, moeten ze één exemplaar bewaren per patiënt", legt Patrick Crabbé uit. Het gaat om een heuse signaletische fiche met verschillende elementen. Niet alleen informatie over de instelling in kwestie, maar ook over het geneesmiddelenprofiel en de geneesmiddelenbehoeften van de patiënt. Idealiter bevat de fiche ook een recente foto, details over de kleding die de patiënt droeg de dag van zijn verdwijning, en de contactgegevens van de naaste omgeving.

De verdwijning melden binnen 20 minuten

"Voor meer doeltreffendheid raden we de instellingen aan om ons dit document binnen 20 minuten na de verdwijning door te mailen, en wel naar een speciaal daarvoor bestemd adres: vermist@hekla.be", vervolgt Patrick Crabbé. Toch is ook telefonische bevestiging vereist, om te garanderen dat de politiediensten wel degelijk over alle nodige gegevens beschikken.

Dat document is niet alleen nuttig voor het politieonderzoek, maar bevat ook een aantal specifieke richtlijnen voor de instellingen. Zo herinnert het eraan dat er in eerste instantie vooral gezocht moet worden in de nabije omgeving. "In veruit de meeste gevallen worden de vermisten teruggevonden binnen een straal van 500 tot 2.000 meter rond de plaats van de verdwijning. Soms worden ze zelfs al opgespoord op het ogenblik dat ze zich nog in hun instelling bevinden", beklemtoont de hoofdinspecteur.

Het systeem wordt uitgebreid

"Sinds het systeem wordt uitgetest, levert het uitstekende resultaten op. Zo hebben we verschillende verdwijningen zeer snel kunnen oplossen." Voortaan zullen andere politiediensten in het land gepolst worden om een vergelijkbare procedure op te starten.

Gezien het grote enthousiasme hebben de verantwoordelijken beslist om ook particulieren te laten profiteren van het systeem. Zo kunnen ze voortaan op eenvoudig verzoek het document in kwestie opvragen, op voorwaarde dat ze binnen de Hekla-zone wonen. Dat aanbod geldt ook voor de verschillende zorgactoren, zoals artsen, kinesitherapeuten, organisaties...

Jonathan Barbier

Meer info op www.hekla.be en meer bepaald op www.hekla.be/zdiensten/vermissing/

"Bij alzheimerpatiënten blijven de lichaamsfuncties langer behouden dan de mentale. Pas vanaf een verder gevorderd stadium van de ziekte krijgen de patiënten last van onder meer evenwichts-, loop- en coördinatiestoornissen. Die treden echter nooit op in een vroeg stadium, en als dat toch het geval is, zijn ze zeer discreet en perfect draaglijk. In dat stadium is er hoogstens sprake van vermoeidheid", aldus de specialist. Welke lessen kunnen we dan trekken uit de studie die een aantal onderzoekers van de Universiteit van Washington uitvoerden? Dr. Ivanoiu benadrukt: "De studie bewijst gewoon dat een slechte lichamelijke conditie één van de mogelijke risicofactoren is, maar zeker niet de hoofdoorzaak van de ziekte!" Temeer omdat de patiënten in de studiegroep die tijdens de follow-upperiode dement werden, van bij het begin verschillende antecedenten vertoonden: cognitieve achteruitgang, hoger genetisch risico en cardiovasculaire antecedenten.

Een combinatie van risicofactoren

"Ook al is het altijd beter om zo gezond mogelijk te leven, toch mogen we niet zomaar zeggen dat elke dag sporten het alzheimerrisico aanzienlijk vermindert", aldus nog dr. Ivanoiu. "Wel doen patiënten die verschillende risicofactoren tegelijk vertonen, er goed aan om te proberen het aantal factoren te verminderen. Het is dus belangrijk dat ze weten dat lichamelijke inactiviteit er mogelijk één van is." Met andere woorden: "Deze studie doet niets af aan de diagnosemethode: ze toont gewoon aan dat personen die een hele reeks negatieve factoren combineren, waaronder fysieke verzwakking, het grootste risico lopen op dementie. Er is dus geen reden tot paniek: de ziekte van Alzheimer is nooit het gevolg van gebrek aan lichaamsbeweging en/of van lichamelijke vermoeidheid, en de eerste ziektesymptomen blijven wel degelijk mentaal. Men zegge het voort!

Grégory Escouflaire

Bron: Wang, L. Archives of Internal Medicine, May 22, 2006; vol. 166: pp 1115-1120.

's Nachts wakker worden

De ziekte van Alzheimer gaat heel vaak gepaard met slaapstoornissen, doordat de neuronenbanen verstoord zijn. In de beginfase van de ziekte nemen die stoornissen meestal de vorm aan van een "slaapteveel": de patiënt is sneller vermoeid, wil vroeg gaan slapen - ook al moet hij daarvoor het avondmaal overslaan - en wordt 's ochtends later wakker. Naargelang de ziekte verergert, ontstaat er een ander type stoornis: de slaaparchitectuur met haar verschillende cycli raakt verstoord, en de diepe slaapfase (de fase waarin we dromen) valt vaak weg. De patiënt wordt 's nachts dikwijls wakker, raakt gedestabiliseerd en krijgt soms ook gedragsstoornissen of in sommige gevallen zelfs wanen of hallucinaties.

Het slaappatroon overhoop gegooid

Een vaak onderbroken, oppervlakkige en weinig verkwikkende slaap heeft helaas ook negatieve gevolgen overdag: de patiënt voelt zich vaak slaperig en heeft de neiging op elk uur van de dag in te dommelen, wat zijn sociaal leven en de relatie met zijn partner of zijn naaste omgeving kan bemoeilijken. Als de "waak-slaapcyclus" eenmaal omgekeerd is, is ze moeilijk te herstellen. Vandaar dat het belangrijk is dit verschijnsel zo veel mogelijk tegen te gaan door overdag actief te zijn. De patiënt aanmoedigen om niet te vroeg naar bed te gaan, kan ook helpen om ervoor te zorgen dat hij 's nachts minder vaak wakker wordt. Een andere tip: hem aansporen om min of meer op hetzelfde uur op te staan en overdag minder te dutten. Ook zware maaltijden en stoffen als cafeïne, nicotine en alcohol vermijden vóór het slapengaan, kan de nachtrust bevorderen.

Geneesmiddelen

Positief punt: bij lichte tot matige vormen van de ziekte kunnen cholinesteraseremmers (geneesmiddelen die de vernietiging vertragen van acetylcholine, een neurotransmitter die een rol speelt bij de ziekte van Alzheimer) de slaapstoornissen verbeteren, doordat de slaapfasen beter gerespecteerd worden.

Ook specifieke geneesmiddelen kunnen het inslapen bevorderen, zoals inslaapmiddelen (slaapinductoren) of sommige angstremmers. Slaapmiddelen (hypnotica) daarentegen zijn zo veel mogelijk af te raden, want ze hebben de neiging de slaapcycli nog meer te verstoren.

Een aangepaste omgeving

Tot slot is ook een veilige omgeving belangrijk. 's Nachts raakt de patiënt immers sneller verward, doordat hij geen zintuiglijke aangrijpingspunten heeft. Zo wordt hij niet zelden midden in de nacht wakker, in de overtuiging dat hij zich in het huis van zijn jeugdjaren bevindt. Als hij opstaat, loopt hij meer risico om te vallen, omdat zijn ruimtelijke oriëntatie verstoord is. Vandaar dat het nuttig is om een aantal voorzorgen te nemen, zoals: een lamp plaatsen waar hij makkelijk bij kan, alle tapijten en andere hindernissen wegnemen, en zo mogelijk zijn slaapkamer op de benedenverdieping installeren.

Julie Luong, met medewerking van dr. Philippe Desfontaines, diensthoofd neurologie in het CHC van Luik.