De atopische mars is de progressieve ontwikkeling van aandoeningen die verband houden met een allergie (atopische dermatitis, allergische rhinitis, astma, voedselallergieën) bij een persoon die daar vatbaar voor is, en dan vooral kinderen. Die vatbaarheid heeft vaak een genetische oorsprong en wordt in verband gebracht met ontstekingen, het afweersysteem of bijvoorbeeld de huidbarrière. Kinderen bij wie het afweermechanisme zich op die manier ontwikkelt, hebben vaak een ouder of ouders met astma of allergische rhinitis. Bij die kinderen is er sprake van hyperreactiviteit op bepaalde omgevingsfactoren – ze ontwikkelen een ontstekingsreactie van het type 2, met de productie van de cytokines IL-4, IL-5 en IL-13.

De fasen van de atopische mars

Uit recent epidemiologisch onderzoek blijkt dat slechts 15 à 20% van de kinderen met allergieën atopische aandoeningen hebben die elkaar opvolgen in de tijd. Het begint met atopische dermatitis en omdat de huidbarrière verstoord raakt, worden ze daarna gevoelig voor diverse allergenen, wat leidt tot luchtwegallergieën zoals allergische rhinitis en astma. Die chronologische opeenvolging vindt men niet terug bij andere kinderen, bij wie de atopische mars begint met astma of de ontwikkeling van andere symptomen.

Kinderen met een risico op luchtwegallergieën en astma

Kinderen die in hun eerste levensmaanden eczeem ontwikkelen, lopen een hoger risico op een luchtwegallergie, meer bepaald astma. Op dezelfde manier is bij jonge kinderen met een voedselallergie (vooral een allergie voor eieren, melk en pindanoten) de kans zeer groot dat ze een luchtwegallergie ontwikkelen. De allergische mars treft voornamelijk de luchtwegen. Zo vormt de ontwikkeling van allergische rhinitis, van allergie voor huisstofmijt, gras- en boompollen in de kindertijd een aanzienlijk risico om op latere leeftijd astma te krijgen.

Kan men de allergische mars afremmen?

Tot op heden bestaan er nog geen preventieve maatregelen. Aanvankelijk deden studies verhopen dat een zo snel mogelijk herstel van de huidbarrière met vochtinbrengende crèmes en ontstekingsremmende middelen een latere gevoeligheid voor allergenen kon voorkomen. Maar inmiddels heeft grootschaliger onderzoek aangetoond dat dat niet het geval is en dat het systematisch aanbrengen van vochtinbrengende crèmes bij zuigelingen met een risico op eczeem geen invloed heeft op het voorkomen van de aandoening. Niettemin is een doeltreffende behandeling nodig om te vermijden dat de ziekte chronisch wordt en ernstige vormen aanneemt.

Dankzij een nieuwe technologie geïmplementeerd door Sciensano is het nu mogelijk om pollenniveaus in real-time te monitoren, een primeur in België. De applicatie biedt exclusieve real-time metingen voor de meest allergene pollensoorten (waaronder berk en grassen) in Brussel. Die informeren je over de huidige allergiesituatie in de loop van het seizoen. De pollenniveaus worden bepaald op basis van concentraties die elke 3 uur gemeten worden door een geautomatiseerd systeem. Je herkent de verschillende niveaus (geen, laag, matig, hoog, zeer hoog) door een kleurcode. Dat geeft een idee van de huidige pollensituatie in de lucht, die sterk afhankelijk is van de weersomstandigheden.

Dagelijkse metingen van alle Belgische allergene pollensoorten over de afgelopen 14 dagen

Het pollenniveau kan bijvoorbeeld aanzienlijk dalen door regenval, waardoor het risico in een paar uur tijd kan veranderen van hoog naar laag. Momenteel wordt deze nieuwe methode nog verder ontwikkeld en zijn er al resultaten beschikbaar voor berk en grassen. Uiteindelijk zal een volledig operationeel systeem ook andere soorten pollenallergenen kunnen detecteren. Daarnaast geeft de applicatie dagelijkse metingen van alle Belgische allergene pollensoorten over de afgelopen 14 dagen op vijf stations: Baudour, Brussel, De Haan, Genk en Marche-en-Famenne. Deze metingen maken het mogelijk om de evolutie van het seizoen retrospectief te volgen. De resultaten zijn gebaseerd op de manuele methode, waarbij we luchtstalen analyseren met behulp van optische microscopie.

Tips om allergische symptomen te vermijden

De voorspellingskaarten voor heel België, afkomstig van het model van het Koninklijk Meteorologisch Instituut (KMI), bieden informatie over het allergierisico voor de komende vier dagen. Het risico herken je door verschillende kleuren die de niveaus (geen, laag, matig, hoog, zeer hoog) representeren. Deze kaarten zijn momenteel beschikbaar voor de berken en de grassen. Het model wordt momenteel nog ontwikkeld en zal uiteindelijk uitgebreid worden naar andere allergenen. Tot slot bevat de applicatie een beschrijving van de huidige pollensituatie, tips om allergische symptomen te vermijden en antwoorden op veelgestelde vragen over allergieën, preventie en klimaatverandering.

1. Wat verstaat men onder biotherapieën?

Biotherapieën zijn zogenaamde ‘doelgerichte’ behandelingen, die zich specifiek richten op het werkingsmechanisme van de aandoening. Bij atopische dermatitis is dupilumab het eerste product dat sinds juni 2020 terugbetaald wordt in België. We hebben hier te maken met een ‘monoklonaal antilichaam’, dat zich richt op twee ontstekingsbevorderende boodschappers die bijzonder actief zijn bij atopische dermatitis: interleukine 4 (IL-4) en interleukine 13 (IL-13). Hun activiteit wordt afgeremd en het ontstekingsmechanisme dat aanleiding geeft tot de vorming van eczeemplaques, wordt geblokkeerd. “In België was er voordien nog geen behandeling van dat type beschikbaar voor atopische dermatitis”, verduidelijkt dr. Pierre-Dominique Ghislain, dermatoloog aan de Cliniques Universitaires Saint-Luc. “Dit is een grote vooruitgang voor de patiënten.”

2. Voor wie is biotherapie bedoeld en hoe wordt het toegepast bij atopische dermatitis?

Dit geneesmiddel wordt terugbetaald bij volwassenen boven de 18 jaar die getroffen zijn door een ernstige vorm van – zeer uitgebreide en zeer hevige – atopische dermatitis, die niet verzorgd kan worden met andere beschikbare behandelingen en/of als die behandelingen slecht verdragen worden door de patiënt. Dupilumab wordt om de twee weken toegediend door subcutane auto-injectie in de dij, de arm of de buik. “Die injecties kan men makkelijk zelf toedienen en ze zijn niet pijnlijk”, verzekert dr. Ghislain.

3. Wat zijn de resultaten van biotherapie bij atopische dermatitis?

Dankzij dupilumab kan men de symptomen van atopische dermatitis verlichten, al kan men de ziekte niet genezen. “Dit product heeft een snelle en duurzame werking op de symptomen van atopische dermatitis: verbetering van de levenskwaliteit, een huid die aangenamer aanvoelt … De reacties van mijn patiënten zijn unaniem positief”, geeft dr. Ghislain aan. Bovendien is er sprake van een uitstekende tolerantie in vergelijking met andere behandelingen die misschien even efficiënt zijn, maar gepaard gaan met een hele reeks bijwerkingen op (middel)lange termijn, zoals corticosteroïden of immunosuppressiva. “Dupilumab heeft geen negatieve impact op het immuunsysteem van de patiënt. Er is geen nood aan een voorafgaande gezondheidscontrole of regelmatige opvolging, en het geneesmiddel kan langdurig worden genomen”, verduidelijkt dr. Ghislain. “Het enige minpuntje is dat ongeveer één op vijf patiënten als gevolg van de behandeling last krijgt van conjunctivitis (oogontsteking). En ook al is dit een onaangename bijwerking, men kan ze meestal vrij makkelijk behandelen.”

4. Wat zijn de bijwerkingen op lange termijn?

“De gegevens op dat vlak zijn geruststellend, want ze gaan zowel gestoeld op onze theoretische kennis als op onze jarenlange ervaring in het domein van de klinische proeven”, licht dr. Ghislain toe. “Deze behandeling wordt namelijk al twee tot drie jaar terugbetaald in andere landen. Op dit moment zijn er geen aanwijzingen dat deze biotherapie op lange termijn ongewenste effecten zou veroorzaken. Maar toch is voorzichtigheid geboden, maar dat geldt voor alle geneesmiddelen. We volgen dan ook het voorzorgsprincipe en wijzen erop dat dupilumab op dit moment gecontra-indiceerd is bij zwangere vrouwen.”

5. Brengt biotherapie een echte ommekeer bij atopische dermatitis?

“Zeker wel!” zegt dr. Ghislain. “De laatste therapeutische innovatie bij atopische dermatitis dateert van het begin van de jaren 2000, met topische immunomodulatoren (tacrolimus en pimecrolimus), waar de patiënten zeker bij gebaat waren, maar die de verwachtingen niet helemaal ingelost hebben. Behandelingen met orale immunosuppressiva en immunomodulatoren hebben dan weer blijk gegeven van hun werkzaamheid, maar jammer genoeg zijn er vaak zoveel bijwerkingen dat hun toepassing over een langere periode minder aangewezen is.”

6. Heeft men vooruitzicht op andere behandelingen voor atopische dermatitis?

“Er worden momenteel andere biotherapieën onderzocht die in de nabije toekomst ontwikkeld worden”, geeft dr. Ghislain aan. “Verder hebben we ook het vooruitzicht op andere, al even innovatieve behandelingen. Ik denk daarbij in het bijzonder aan de zogenaamde ‘JAK-remmers’ (Janus kinase- remmers), die de werking afremmen van de enzymen die betrokken zijn bij bepaalde chronische ontstekingsprocessen. Dit type geneesmiddel zal rond het eind van 2021 beschikbaar zijn op de Belgische markt.”

Normaal gezien speelt de huid een beschermende rol tegen schadelijke invloeden van buitenaf (bacteriën, virussen, stofdeeltjes …). Maar wie een zogenaamde ‘atopische’ huid heeft, kan niet genieten van die beschermende functie …

Een verstoorde huidbarrière

Bij atopische dermatitis vertoont de opperhuid een ongelijkmatige, meer doorlaatbare structuur, waardoor meer bestanddelen binnendringen in de huid. Bijgevolg wordt de huid overgevoelig voor schadelijke invloeden van buitenaf, die het immuunsysteem bestrijdt met een ontsteking. Op die manier komt een chronische ontsteking, van het zogenaamde ‘type 2’, tot stand … De oorzaak van die ontsteking ligt hoofdzakelijk bij de T-lymfocyten (een soort witte bloedcellen). Als deze cellen geconfronteerd worden met schadelijke invloeden, komen er meerdere moleculen vrij (voornamelijk de interleukines 4 en 13) die het lichaam het signaal geven om de indringer te elimineren en het beschadigde weefsel te herstellen.

Tussen periodes van opstoten en remissie

Die chronische ontsteking, die kenmerkend is voor atopische dermatitis, komt voor in de vorm van opstoten van eczeem. De meest voorkomende symptomen zijn rode, jeukende vlekjes. Daarnaast kan de huid er erg droog en schilferig uitzien (huid die afschilfert) of kleine, soms vochtige blaasjes vertonen. De triggers voor eczeem kunnen verband houden met
- de omgeving: irriterende stoffen zoals reinigingsmiddelen, ruwe stoffen, te strakke kleren, koude en droge lucht, zweet ...
- een allergie: pollen, huisstofmijt, dierenhaar, contactallergenen van chemische oorsprong …

Tussen twee opstoten door (in periodes van remissie) is het eczeem minder opvallend tot zelfs helemaal verdwenen. Toch is het noodzakelijk om je behandeling verder te zetten. Doel: aanpakken van de droge huid (xerose), wat typisch is voor atopische dermatitis.

Een eenvoudige basisbehandeling: hydratatie

Hoewel er heel wat medicinale mogelijkheden bestaan om opstoten van eczeem te behandelen, bestaat de basisbehandeling van atopische dermatitis uit een eenvoudig gebaar: het hydrateren van de huid. Doordat de huid minder droog wordt en bijgevolg de huidbarrière wordt hersteld, is het immers mogelijk om de opstoten terug te dringen. Het is dus raadzaam om je elke dag in te smeren met een hydraterende en bij voorkeur neutrale crème, dat wil zeggen zonder parfum en met zo weinig mogelijk bewaarmiddelen. Of hoe je het nuttige aan het aangename kan koppelen!

Atopische dermatitis is een chronische, multifactoriële ontstekingsziekte. De oorzaak moet men zoeken in genetische aanleg of in omgevingsfactoren die de ziekte kunnen uitlokken of verergeren, zoals koud weer, passief roken en stress. Afhankelijk van de leeftijd leiden die tot een aandoening die voorkomt op bepaalde lichaamsdelen – bij baby’s en jonge kinderen zijn dat de wangen en buigingszones (ellebogen, knieën), bij oudere kinderen en volwassenen voornamelijk de plooizones (pols, knie- en elleboogplooi).

Deze aandoening treft 10% van de kinderen en bijna 5% van de volwassenen. Contacteczeem is dan weer een vorm van huidallergie, die zich ontwikkelt door het contact met een allergisch mechanisme. Het is een vaak voorkomende ziekte die 2 tot 6% van de bevolking treft.

Contacteczeem en atopische dermatitis: wat zijn de verschillen?

Zowel bij contacteczeem als bij atopische dermatitis ziet men dezelfde symptomen: rode vlekken op de huid die heel sterk jeuken, met blaasjes die vocht afscheiden en soms korstjes krijgen. Maar de plaatsen waar die voorkomen, verschillen. De symptomen van contacteczeem verschijnen enkel op de zones die in contact komen met een bepaald allergeen. Zo kan er sprake zijn van eczeem op de oorlellen bij personen die gevoelig zijn voor de nikkel in fantasiejuwelen of op de handen door een contactallergie voor rubberen handschoenen. Deze vorm van eczeem verdwijnt wanneer men het uitlokkende allergeen vermijdt. Atopische dermatitis uit zich dan weer door eczeemopstoten op verschillende zones.

Overigens kan een persoon die last heeft van atopische dermatitis ook een contacteczeem ontwikkelen. Als de patiënt slechter reageert op een behandeling of als de eczeemplekken niet voorkomen op de klassieke locaties, zoals de handen of rond de mond, gaat men op zoek naar het contactallergeen dat de aandoening verergert of resistenter maakt.

Contacteczeem en atopische dermatitis: niet dezelfde behandeling

Om contacteczeem te behandelen, is het noodzakelijk dat men het uitlokkende agens verwijdert. Het wordt opgespeurd met behulp van huidtests (patchtests). De eczeemplekken verbeteren als men enkele dagen dermocorticoïden aanbrengt. Atopische dermatitis vergt dan weer een totaalaanpak. De behandeling gebeurt door middel van de lokale applicatie van bevochtigende middelen om de huidbarrière te herstellen en van ontstekingsremmende crèmes tijdens de opstoten. In tegenstelling tot wat er gebeurt bij contacteczeem heeft de verwijdering van de contactallergenen een geringe impact op de evolutie van de aandoening.

Antihistaminica kunnen in sommige gevallen de jeuk verlichten, al zijn ze niet aangewezen bij contacteczeem. Men kan ze voorschrijven bij atopische dermatitis, maar hun werkzaamheid is slechts matig.