"De zaadkwaliteit van mannen gaat erop achteruit", vertelt Frauke Vanden Meerschaut (UZ Gent) in "De wereld vandaag" op Radio 1. Zo'n 17,5 procent van alle volwassenen, over heel de wereld, heeft last van onvruchtbaarheid. Dat meldt de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) in een nieuw rapport. Van onvruchtbaarheid is volgens de WHO sprake als een koppel er na twaalf maanden van "regelmatige onbeschermde geslachtsgemeenschap" niet in slaagt om natuurlijk zwanger te worden.

De dalende zaadkwaliteit van mannen

"Dat is veel, maar het is de realiteit die we dagelijks zien in de kliniek", zegt fertiliteitsarts Frauke Vanden Meerschaut (UZ Gent) in "De wereld vandaag" op Radio 1. Een deel van de verklaring heeft volgens haar te maken met de registratie van die cijfers. "Die is op dertig jaar enorm verbeterd", zegt ze. "De toegankelijkheid is erop vooruitgegaan en het taboe is verminderd. Dat zal zeker een factor zijn." Al is dat maar een deel van de uitleg. Ook de algemene vruchtbaarheid is er de laatste jaren op achteruitgegaan, benadrukt ze. "Wat vrouwen betreft, zien we meer en meer aanmeldingen boven de 35 jaar. Voor hun kansen om spontaan of via een ivf-behandeling zwanger te worden, is dat niet goed. Langs de andere kant wijzen rapporten ook op de dalende zaadkwaliteit van mannen."

De redenen voor de daling van de spermakwaliteit

De redenen voor de daling van die spermakwaliteit zijn volgens Vanden Meerschaut niet altijd even eenduidig. Veel wetenschappers wijzen op het gevaar van hormoonverstoorders, maar hoe groot die invloed precies is, blijft voer voor discussie. "Er zal zeker een link zijn, maar het is moeilijk om die causaliteit in studies hard te maken. Het is alleszins wel een feit dat ze bij dieren vruchtbaarheidsproblemen in de hand kunnen werken. Dat werd al aangetoond bij vissen die blootgesteld werden aan afvalwater, dus het zal hoogstwaarschijnlijk ook bij de mens een rol spelen."

Sperma heeft geen buitengewone voedingswaarde, al is het niet schadelijk om het in te slikken. Dat zegt professor Herman Tournaye in "Zijn er nog vragen?" na verschillende beweringen op sociale media dat het zaad van een man een "superfood" zou zijn. "Enkel als hij een soa heeft, is het gevaarlijk.

Je vruchtbaarder zou worden van het inslikken van sperma?

Op sociale media hoor je de wildste claims over sperma: het zou goed zijn voor je huid, er zouden veel proteïnen in zitten, er wordt zelfs beweerd dat je vruchtbaarder zou worden van het inslikken van sperma. De nieuwste bewering in het rijtje komt van Wellness Wijven, een Belgische podcast over "holistische gezondheid, spiritualiteit en vragen die elke jonge vrouw zich stelt". In één van de afleveringen wordt beweerd dat sperma "heel veel zink" bevat, en dat die grote hoeveelheid zink wordt opgenomen door de vaginawand. "Dat is keimooi," besluiten Wellness Wijven. Maar helemaal waar is het niet.

Zaad dient voor voortplanting, een superfood is het niet

Ook over de andere wellnessclaims rond sperma kan Tournaye kort zijn: "Ik vrees dat het gewoon doet waarvoor het dient. Zaad dient voor voortplanting. Een superfood is het niet. Die claims zijn homeopathische dromen waar we weinig waarde aan moeten hechten." Sperma is dus geen superfood, maar nadelen heeft het doorslikken ervan ook niet. "Tenzij je partner een seksueel overdraagbare aandoening (soa) heeft, want je kan nog altijd besmet worden via zaad."

De ovariële reserve komt overeen met het aantal eicellen in de primordiale follikels die zich op een specifiek levensmoment in de eierstokken bevinden. De follikels zijn structuren in de vorm van zakjes. Ze zitten in de eierstokken, waarin zich de eicellen ontwikkelen. Ze evolueren in de loop van de tijd en maken verschillende stadia door: primordiaal, primair, secundair, preantraal, antraal en De Graaf.

Ovariële reserve en vruchtbaarheid

In tegenstelling tot de man, die vanaf de puberteit continu nieuwe zaadcellen aanmaakt, daalt bij de vrouw het aantal follikels met de leeftijd. De beginvoorraad wordt aangelegd tijdens het intra-uteriene leven (in de baarmoeder), en loopt vanaf de vijfde maand van de zwangerschap op tot 5 à 7 miljoen follikels. Bij de geboorte daalt dit cijfer tot 1 à 2 miljoen, tijdens de puberteit tot 400.000, op 40 jaar tot 10.000 en in de menopauze tot 1000. Deze ovariële reserve geeft de kansen weer om zwanger te geraken. Hoe hoger ze ligt, hoe beter de eierstokken reageren op hormonale stimulatie in het kader van een vruchtbaarheidsbehandeling. Wanneer ze zeer hoog is, gaat ze echter vaak gepaard met het zogenaamde polycysteus-ovariumsyndroom (PCOS) en dus met anovulatie (het wegvallen van de eisprong).

Waarom de ovariële reserve evalueren?

Meting van de ovariële reserve maakt het mogelijk om het vermogen van de eierstokken te ramen om te reageren op stimulatie. Zo’n meting gebeurt echter alleen in specifieke situaties, zoals:

• Een onvruchtbaarheidsbalans
• Evaluatie van de respons op ovariële stimulatie vóór medisch begeleide voortplanting (MBV)
• De follow-up van patiëntes met risico op vroegtijdig eierstokfalen, en balans vóór de procedure inzake vruchtbaarheidsbehoud.

Hoe gebeurt de evaluatie?

Er bestaan twee onderzoeken om de ovariële reserve te evalueren:

• Een hormonale dosering: de follikelvoorraad wordt bestudeerd door middel van analyse van verschillende hormonen, via een bloedafname:
  • Het Anti-Müller-Hormoon is de beste indicator. Het kan op elk moment van de menstruele cyclus gemeten worden. Hoe hoger de concentratie, hoe lager de eicelvoorraad en hoe zwakker de respons op een eventuele stimulatie (medisch begeleide voortplanting). Als het AMH-gehalte niet opspoorbaar is, kan dat wijzen op ovariële insufficiëntie.
  • Het follikelstimulerend hormoon (FSH) brengt de groei en de rijping van de follikels op gang. Het wordt gedoseerd tussen de derde en de vijfde dag van de menstruele cyclus. Een hoge concentratie kan wijzen op ovariële insufficiëntie.
• Een endovaginale echografie: is een methode om het aantal antrale follikels te tellen (lengte: tussen 2 en 10 millimeter). Ligt dat aantal hoog, dan is er mogelijk sprake van een polycysteus-ovariumsyndroom , met een verhoogd risico op ovariële hyperstimulatie in het kader van een vruchtbaarheidsbehandeling. Bij een lage concentratie is de ovariële reserve mogelijk aangetast en zal de reactie op de stimulatie vermoedelijk zwak zijn. Een dergelijke echografie wordt uitgevoerd buiten een context van contraceptie, rond de tweede of de derde dag van de menstruele cyclus.

Buiten een context van onvruchtbaarheid blijken de AMH-concentratie en het aantal antrale follikels geen voorspellende waarde te hebben voor de kans op zwangerschap. Leeftijd blijft de belangrijkste negatieve factor voor een (spontane of begeleide) zwangerschap, ongeacht of de ovariële reserve nu gunstig is of niet.

Wat is ovariële stimulatie?

Ovariële stimulatie is een medicamenteuze behandeling om de productie van rijpe follikels door de eierstokken te bevorderen en zodoende een eisprong op te wekken. Ter herinnering: de eierstokken produceren follikels. Tijdens de eisprong barst de follikel en komt er een eicel vrij. Wanneer deze eicel bevrucht wordt door een zaadcel, wordt een embryo gevormd en bestaat de kans op een zwangerschap. Ovariële stimulatie vergroot de kans op een zwangerschap.

In welke gevallen is de behandeling aangewezen?

Een vrouw die zwanger wenst te worden, kan in verschillende omstandigheden een beroep doen op ovariële stimulatie:

1. In geval van ovulatiestoornissen
   • Een vrouw die niet ovuleert (anovulatie) of ovulatiestoornissen vertoont (disovulatie), doet een beroep op ovariële stimulatie om haar cyclus en haar eisprong te regelen. Dat helpt haar om normaal te ovuleren en zwanger te worden.
2. In het kader van medisch begeleide voortplanting (MBV)
   • Een intra-uteriene inseminatie (IUI) wordt voorafgegaan door een lichte ovariële stimulatie, om de kans op samensmelting van gameten en een zwangerschap te vergroten. Door nauwgezet toezicht (bloedafname en echografie) kan het exacte ogenblik van de eisprong geprogrammeerd worden en kunnen de zaadcellen op het gunstige moment ingebracht worden in de baarmoederholte. De stimulatie zorgt eventueel ook voor de groei van meerdere follikels, waardoor de slaagkans van kunstmatige inseminatie toeneemt. De belangrijkste complicatie hierbij is een verhoogd risico op een meervoudige zwangerschap. Monitoring is dus onontbeerlijk om dat zoveel mogelijk te voorkomen.
   • De eerste stap van in-vitrofertilisatie (IVF) is ovariële stimulatie, die erin bestaat om meerdere rijpe eicellen op te vangen, om ze vervolgens in een laboratorium te bevruchten. Het doel hiervan is per cyclus de slaagkans te vergroten. In dat geval kan het risico op een meervoudige zwangerschap verkleind worden door slechts één embryo te selecteren.
3. In het kader van behoud van vruchtbaarheid
   • Ovariële stimulatie kan aangewezen zijn voordat eicellen ingevroren worden, om de vruchtbaarheid van een patiënte te behouden.

Welke behandelingen bestaan er?

Er bestaan twee belangrijke manieren om ovariële stimulatie toe te dienen, afhankelijk van de indicatie:

1. Tabletten via de mond (bijvoorbeeld clomifeencitraat): Deze tablet, die gedurende vijf dagen oraal wordt toegediend, bevordert de afgifte van FSH, het follikelstimulerende hormoon. Deze behandeling is aangewezen in geval van disovulatie.
2. Subcutane injecties (gonadotrofines): Deze injecties op basis van FSH (Follicle Stimulating Hormone) werken rechtstreeks in op de eileiders om de rijping van de follikels te bevorderen. Deze behandeling is aangewezen in het kader van in-vitrofertilisatie.

Complicaties?

De meest voorkomende complicatie is meerlingenzwangerschap. Dit kan echter zoveel mogelijk beperkt worden via nauwgezet toezicht in het kader van een IUI en door het inbrengen van slechts één embryo in het kader van IVF. Het ovarieel hyperstimulatiesyndroom is een andere complicatie, die steeds zeldzamer wordt. Het doet zich voor in de weken na de stimulatie en manifesteert zich in de vorm van een vergroting van de eierstokken, die daardoor pijnlijk worden. Andere problemen zijn vochtretentie, buikpijn, gewichtstoename, enz.
Tegenwoordig kan dat syndroom door specifieke stimulatieschema's in nagenoeg alle gevallen vermeden worden (bijvoorbeeld het invriezen van alle embryo's bij IVF en de overdracht ervan naar een latere cyclus).