Wat denkt u als uroloog van deze studies over het mogelijke verband tussen kaalheid en prostaatkanker?

De onderzoekers in kwestie komen niet tot een consensus, integendeel, maar gaan wel uit van dezelfde onderliggende hypothese. Met name dat hormonale mechanismen waarbij mannelijke hormonen betrokken zijn (in het bijzonder testosteron) zowel een rol spelen bij bepaalde vormen van kaalheid als bij prostaatkanker. Er bestaat dan ook een mogelijke link tussen beide fenomenen.

Welke rol speelt testosteron daarbij?

Het staat vast dat een hoog testosterongehalte haarverlies kan bevorderen. Prostaatkanker is dan weer ‘hormoonafhankelijk’: de abnormale woekering van kankercellen wordt beïnvloed door testosteron. Een hoge testosteronspiegel zou dan ook een snelle ontwikkeling van dit soort kanker bevorderen. Toch heeft nog geen enkele studie aangetoond dat de testosteronconcentratie een uitlokkende factor is voor prostaatkanker.

Kunnen deze studies over het verband tussen kaalheid en prostaatkanker een impact hebben op het preventiebeleid?

We moeten vaststellen dat de resultaten van deze onderzoeken allesbehalve sluitend zijn. Eigenlijk hebben de huidige studies louter een anekdotische waarde. Ze hebben dus geen concreet nut als het gaat om preventie of om specifieke preventiemaatregelen, zoals het geval is voor familiale antecedenten bijvoorbeeld. Met andere woorden: de haardos maakt vooralsnog geen deel uit van het therapeutisch schema. Wel moet het verband tussen testosteron en prostaatkanker ongetwijfeld grondiger onderzocht worden

Wat is hormoontherapie en in welke gevallen wordt ze toegepast?

Hormoontherapie vertraagt de voortgang van prostaatkanker door het testosterongehalte te verlagen. Testosteron is een hormoon dat de groei van de prostaatcellen bevordert, zowel kankercellen als niet-kankercellen. De behandeling wordt voorgeschreven aan patiënten met gevorderde prostaatkanker of bij wie de kanker ondanks een eerste behandeling terugkomt. Hormoontherapie kan ook gecombineerd worden met radiotherapie voor lokaal geavanceerde kankers (die uitzaaien tot buiten het getroffen orgaan). In België krijgen ongeveer 20.000 patiënten dit soort behandeling.

Hormoontherapie vertraagt het ziekteverloop, maar veroorzaakt ook heel wat bijwerkingen.

Inderdaad. Het stilvallen van de hormoonproductie gaat gepaard met symptomen die goed lijken op de typische menopauzeklachten: opvliegers, gewichtstoename, seksuele functiestoornissen, depressie, cognitieve stoornissen… Op langere termijn verhoogt deze behandeling ook sterk het risico op osteoporosebreuken en hart- en vaatziekten. Ze mag dus zeker niet onderschat worden.

Is het mogelijk om die bijwerkingen te beperken?

De arts kan geneesmiddelen voorschrijven om het risico op osteoporosebreuken te verkleinen. Verder moeten de patiënten zich bewust zijn van de bijwerkingen en hun levensstijl aanpassen. Een evenwichtige voeding en regelmatige lichaamsbeweging zijn essentieel om complicaties bij hormoontherapie te vermijden. De Cliniques Universitaires Saint-Luc hebben daarvoor een speciaal trainingsprogramma ontwikkeld. In Vlaanderen biedt de organisatie Europa Uomo een ondersteuningsprogramma voor prostaatkankerpatiënten die hormoontherapie krijgen. Ook al kunnen dergelijke initiatieven de levenskwaliteit verbeteren en de levensverwachting verlengen, toch worden ze nog altijd niet erkend door het RIZIV. Dus moeten de ziekenhuizen of de patiënten ze zelf financieren.

Waarom is dit congres zo belangrijk binnen de prostaatkankerwereld?

Deels door zijn omvang: we verwachten tot duizend deelnemers. Maar ook de sterk internationale oriëntatie. In 2011 hielp ik twee collega’s bij de organisatie van congressen in New York en Melbourne. Vanaf dit jaar willen we tweejaarlijks een congres houden in Brussel, en op de oneven jaren afwisselend in Australië en in de Verenigde Staten.

Ook op inhoudelijk vlak is het congres ambitieus.

Ruim 50, wereldwijd erkende experts zullen de meeste recente evoluties in de kennis over prostaatkanker uit de doeken doen. Samen zullen zij de globale aanpak van prostaatkanker bespreken, van a tot z, dus van het ontstaan van prostaatkanker over de nieuwste radiologische technieken tot de behandeling. Dat een dergelijk congres in Brussel kan plaatsvinden, maakt me trots: het illustreert dat de geneeskunde in ons klein landje nog steeds ‘top of the bill’ is.

Bedoeling is om op het congres tot een officieel zorgpad voor prostaatkanker te komen?

We willen inderdaad het meest actuele stappenplan opstellen voor de best mogelijke behandeling van prostaatkanker. In dat plan moeten zoveel mogelijk zorgverleners zich kunnen vinden. Daarom zullen niet alleen urologen, maar ook huisartsen, radiologen, oncologen en verpleegkundigen hun mening geven op het congres. Prostaatkanker wordt immers het best uit verschillende standpunten bekeken. Achteraf zullen we dat zorgpad zoveel mogelijk promoten bij de collega’s.

Welke rol hebben de patiënten op het congres?

Het congres is vooral voor gezondheidswerkers bedoeld, maar de patiëntenverenigingen komen wel aan het woord op het congres. Zij zullen aan artsen kunnen vertellen wat hun ervaringen met prostaatkanker zijn. De verenigingen hebben een fundamentele rol te spelen in het verwerken van de diagnose. Het uitwisselen van ervaringen tussen patiënten en de wederzijdse steun is daartoe zeer belangrijk.

Vroegopsporing van prostaatkanker heeft een gunstig effect op de sterfte?

Een algemene screening aan de hand van een PSA-bloedtest vermindert de sterfte aan prostaatkanker met 20%. Dat blijkt uit de ERSPC-studie, uitgevoerd in acht landen met 180.000 deelnemers, van wie overigens 10.000 uit Antwerpen.

Toch is de PSA-test niet goed genoeg om alle mannen te screenen. Hoe komt dat?

In de eerste plaats omdat de test niet alleen verhoogde waarden laat optekenen bij prostaatkanker, maar ook bij een goedaardige prostaatvergroting en bij prostatitis (prostaatontsteking). Enkel met een biopsie kan de diagnose prostaatkanker met zekerheid gesteld worden. Daarnaast leidt de PSA-test tot overdiagnose: 30 tot 50% van de gevonden kankers zijn eigenlijk ‘slapende kankers’. Dat betekent dat ze niet agressief zijn en niet of slechts traag groeien. En dat ze dus ook niet meteen behandeld moeten worden. Een actieve opvolging volstaat.

Een algemene PSA-screening zou ook tot een eventuele overbehandeling kunnen leiden?

Bij overdiagnose bestaat er een risico op overbehandeling. En overbehandeling is absoluut te vermijden. Want het gevolg is dat teveel mannen, te vroeg te maken krijgen met bijwerkingen zoals darmproblemen, incontinentie of erectiestoornissen. Deze nevenwerkingen hebben een grote impact op de levenskwaliteit.

Dat verlies aan levenskwaliteit weegt voorlopig niet op tegen de verminderde sterfte?

Om 1 overlijden aan prostaatkanker te voorkomen, moeten er 1410 mannen opgeroepen worden voor een PSA-test. Bij 82 mannen leidt dat tot de diagnose prostaatkanker. Van hen zijn er 48 mannen die anders nooit gediagnosticeerd zouden worden, maar die toch behandeld worden. En 34 mannen krijgen hun behandeling veel vroeger, en moeten dus ook langer omgaan met de bijwerkingen. Dat alles vermindert de sterfte met 20%: uiteindelijk overlijden er niet 5, maar 4 van de 1410 mannen aan prostaatkanker. Deze cijfers, samen met het risico op overdiagnose en overbehandeling, verklaren waarom een algemene PSA-screening op vandaag niet aangewezen is in België.

Wat houdt een PSA-test precies in?

‘PSA’ is een afkorting voor ‘prostaatspecifiek antigen’. Het is een eiwit dat aangemaakt wordt door de prostaat. De evolutie van de PSA-waarden in het bloed geeft duidelijk aan hoe een prostaatkanker evolueert nadat deze eerder werd vastgesteld. Maar in het opsporen van prostaatkankers is de PSA-test veel minder accuraat.

Welke gevolgen heeft de beperkte accuraatheid van de PSA-test bij de diagnose?

De PSA-test vindt test veel prostaatkankers die zo traag evolueren dat ze anders nooit waren gevonden en geen klachten hadden veroorzaakt. Maar ondertussen ondergaan die mannen wel bijkomende onderzoeken, wordt een groot deel van hen behandeld, en moeten ze leren leven met de bijwerkingen van die behandeling zoals incontinentie en impotentie. Het komt erop neer dat om één leven te redden, er 36 mannen onnodig een behandeling moeten ondergaan.

Zijn er mannen die zich toch beter preventief laten testen?

Voor prostaatkanker is er een zekere familiale belasting. Mannen van wie de vader of de broer voor zijn 60ste gestorven is aan prostaatkanker, laten zich beter vanaf hun 50ste tweejaarlijks controleren. Maar als uw vader pas op zijn 78ste te horen kreeg dat hij prostaatkanker had, is dat niet nodig. Pas bij symptomen als een verhoogde plasbehoefte, kleinere plas, moeilijk beginnen plassen, ’s nachts moeten plassen zou er een PSA-test moeten gebeuren.

Betaalt het ziekenfonds de PSA-test terug?

Sinds 1 augustus 2012 betaalt het Riziv geen voorgeschreven PSA-test meer terug aan mannen bij wie nog geen prostaatkanker werd vastgesteld. Mannen met familiale antecedenten van prostaatkanker krijgen de test een keer per jaar terugbetaald, en dat vanaf hun 40ste. Aan mannen die gediagnosticeerd werden met prostaatkanker, en voor wie de PSA-test gebruikt wordt om de evolutie van hun ziekte te evalueren, betaalt het Riziv twee keer per jaar de test terug.

Wat zijn de bekkenbodemspieren?

De bekkenbodemspieren zijn de spieren die het bekken onderaan afsluiten. Ze liggen tussen de twee zitbeenknobbels (dat zijn de beenderen die het gewicht van het lichaam in zithouding dragen). De bekkenbodemspieren ondersteunen de blaas en de organen in de buikholte.

Wat hebben de bekkenbodemspieren met incontinentie te maken?

Door de bekkenbodemspieren passeert de urinebuis. Als we onze bekkenbodemspieren opspannen, knijpen we de urinebuis toe en houden we zo de urine op. Sterke bekkenbodemspieren zijn dus belangrijk voor de continentie.

Waarom moeten de bekkenbodemspieren extra getraind worden na een prostaatoperatie?

De bekkenbodemspieren staan niet als enige in voor de continentie. Ook de sluitspier rond de urinebuis speelt een belangrijke rol als ‘spierpoort’. Maar bij een prostatectomie wordt een deel van die sluitspier verwijderd, waardoor de spier achteraf de blaas minder goed afsluit. Daardoor hebben de meeste mannen na een prostaatoperatie last van urineverlies als ze zich inspannen, bijvoorbeeld als ze iets tillen. Sterkere bekkenbodemspieren kunnen het minder goed functioneren van die sluitspier rond de urinebuis compenseren.

Hoe kan ik mijn bekkenbodemspieren voelen?

Als u plast, probeer dan halverwege uw plas te onderbreken en die vervolgens opnieuw te laten lopen. Als dat lukt, gebruikt u de bekkenbodemspieren. Deze plasonderbreking dient enkel als controle voor de bekkenbodemspieren. Telkens het plassen onderbreken, is immers foutief plasgedrag en kan leiden tot een onvolledige lediging van de blaas en infecties.

Hoe kan ik mijn bekkenbodemspieren trainen?

U begint met de spieren 1 seconde snel op te spannen om ze daarna volledig te ontspannen. De herhaling van deze oefening helpt u om urineverlies te vermijden bij hoesten of niezen. Een tweede oefening is om de bekkenbodemspieren 10 seconden op te spannen en ze vervolgens 10 seconden te ontspannen. Deze oefening verbetert de uithouding van de spieren. Een gespecialiseerde kinesitherapeut kan u helpen om deze oefeningen goed uit te voeren.

Hoe vaak moet ik de bekkenbodemspieren oefenen?

U kunt deze twee oefeningen tien keer na elkaar herhalen, en dat drie keer per dag. Doe de oefeningen eerst liggend: dat gaat vlotter omdat de spieren dan minder druk ondervinden van de buikholte. Na verloop van tijd kunt u de oefeningen zittend of staand doen. U kunt de spieren ook opspannen net voor u moet hoesten of niezen, want dan is de kans op urineverlies meestal groter.

Wanneer kan ik met deze oefeningen beginnen?

Het beste is om al vier tot zes weken voor de prostaatoperatie met deze oefeningen te beginnen. Dan hebt u al enige ervaring op het moment dat de katheter weggenomen wordt.

Wanneer mag ik resultaat verwachten?

Urineverlies na prostaatoperatie is voor sommigen snel opgelost. Voor anderen kan de incontinentie na de prostaatoperatie nog enkele weken tot maanden aanhouden. Als u na een jaar nog steeds incontinent bent, kunt u het best uw uroloog contacteren om te zien welke bijkomende behandelingen er voor u mogelijk zijn.

Prostaatkanker komt vaker voor in Europa, Noord-Amerika en Australië dan in de rest van de wereld. Hoe komt dat?

In de westerse landen kampen veel meer mannen met overgewicht dan in Afrika of Azië. En net die mensen met een BMI (Body Mass Index*) hoger dan 25, maken een vergrote kans op cardiovasculaire aandoeningen zoals een hartinfarct. Maar daarnaast vergroot een hoger BMI ook de kans op kanker en prostaatkanker.

Op welke manier moeten westerse mannen hun dieet aanpassen?

Dierlijke vetten en rood vlees zouden vermeden moeten worden. Verder wordt aangeraden om veel meer groenten te eten. Van groene thee, tomaten en sojascheuten is het preventief effect tegen prostaatkanker bijvoorbeeld aangetoond. Ten slotte zouden mannen ook minimaal 30 minuten per dag moeten bewegen. Een normale BMI tussen de 18,5 en de 25 zou het streefdoel moeten zijn.

Kunnen voedingssupplementen soelaas brengen?

De gunstige effecten van dergelijke supplementen zijn niet bewezen. Uit onderzoek bleek bijvoorbeeld dat extra selenium of vitamine E in tabletvorm geen enkel preventief effect hebben. Maar een gezond dieet bestaande uit groenten die selenium en vitamine E bevatten, heeft wel een aantoonbaar effect.

Zijn er ook geneesmiddelen die prostaatkanker kunnen voorkomen?

Twee grootschalige onderzoeken, de PCPT- en de REDUCE-trial, hebben onderzoek verricht naar de effecten van de geneesmiddelen finasteride en dutasteride. Die twee bleken de kans op prostaatkanker na 7 jaar respectievelijk na 4 jaar met ongeveer 25% te verkleinen. Momenteel wordt deze medicatie voornamelijk voorgeschreven bij plasklachten (kleinere plas, moeilijk ophouden …) door goedaardige prostaatvergroting.

*De Body Mass Index wordt berekend door het gewicht in kg te delen door het kwadraat van de lichaamslengte in meter.

Bestaat er vandaag één enkel onderzoek om prostaatkanker op te sporen?

“Nee, en dat is trouwens een probleem bij prostaatkanker. Vandaag is de meest gebruikte test de meting van het totaal PSA en het vrij PSA in het bloed. Bepaling van deze merker, in combinatie met andere onderzoeken, zoals een rectaal toucher of een endorectale echografie, kan uitmaken of er een eventueel risico op kanker bestaat. Met andere woorden: na deze onderzoeken kunnen we de patiënt vertellen of er een kans bestaat dat hij prostaatkanker heeft. Let wel: het gaat slechts om een waarschijnlijkheid.”

Hoe bevestigt u de diagnose van prostaatkanker?

“Via een biopsie: het wegnemen van een stukje verdacht prostaatweefsel. Dat gebeurt met een echografiesonde die in de anus gestopt wordt en waarmee er een naald wordt ingebracht in de prostaat. Een biopsie blijft vandaag nog altijd de enige manier om met zekerheid de diagnose te stellen.”

Toch proberen artsen een biopsie te vermijden. Waarom?

“Er worden ongetwijfeld te veel biopsieën uitgevoerd. De resultaten zijn immers vaak negatief. De patiënt is uiteraard gerust gesteld, maar het betekent ook dat hij een nodeloos invasief onderzoek heeft ondergaan. Bovendien houdt een biopsie een risico in op bloedingen of op een prostaatinfectie, en dat is nooit onschuldig voor de patiënt. Als de kans op prostaatkanker klein is, stellen we dus aan de patiënt een follow-uponderzoek voor: afwachten en drie maanden later opnieuw een bloedonderzoek uitvoeren.”

Wat is in dit verband het nut van de PCA3-test?

“De PCA3-test meet de aanwezigheid van sommige merkers in de urine na massage van de prostaat. Deze test kan net zo min als een PSA-meting uitsluitsel geven over de diagnose, maar hij kan wel veel nauwkeuriger het kankerrisico evalueren. De resultaten kunnen met meer zekerheid uitmaken of een biopsie echt noodzakelijk is. Helaas wordt deze dure test (€ 250) momenteel nog niet terugbetaald door het ziekenfonds. Hij is dus volledig voor rekening van de patiënt. Deze hoge kostprijs, plus het feit dat de test niet volstaat om de diagnose te stellen (een biopsie blijft hoe dan ook noodzakelijk), verklaart waarom de PCA3-test vandaag nog altijd relatief weinig gebruikt wordt.”

Het programma van de infodag omvat drie actuele thema’s?

Het eerste thema focust op het begrijpen van de PSA-test. Dan volgt een overzicht waar we staan met de vroegdiagnose. Ten slotte wordt besproken hoe de aanpak van prostaatkanker beter zou kunnen. Een Nederlandse delegatie stelt het concept van een prostaatkankercentrum voor.

Wat betreft de diagnose zal Dr. Marc Van Hoey (Huisartsenvereniging Antwerpen Centrum) het hebben over een zorgpad voor prostaatkanker?

Een dergelijk zorgpad bestaat vandaag nog niet, maar het kan nuttig zijn omdat de huisarts slechts één of enkele patiënten met prostaatkanker per jaar ziet. Het zorgpad zou trouwens niet alleen aandacht moeten hebben voor prostaatkanker, maar ook voor prostatitis en goedaardige prostaatvergroting. Een ‘prostaatzorgpad’ zal de huisarts helpen zijn centrale rol in de behandeling van de ziekte te blijven vervullen.

Jullie verwachten opnieuw een vol huis?

Ook bij de vorige vijf edities was de infodag telkens volzet. In de Raadzaal van het Provinciehuis Antwerpen is er maar plaats voor 125 mensen. Maar het is wel een fantastische ruimte. De Raadzaal nodigt uit tot discussie waardoor iedereen zich betrokken voelt bij het gebeuren. Op die manier krijgen deelnemers die dag niet alleen juiste en actuele informatie over prostaatkanker, ze kunnen ook van gedachten wisselen.

Praktisch:

- Zaterdag 17 september van 9 tot 16 uur

- Koningin Elisabethlei 22, 2018 Antwerpen

- Deelname kost 20 euro (koffie, lunch en documentatie inbegrepen). Leden Wij Ook België vzw gratis.

- Inschrijven noodzakelijk voor 3 september op 03/338.91.54.

- Meer info op www.wijook.be

http://www.urologyweek.org/

Zelf PSA-test gevraagd

Beroepshalve ben ik hoofdredacteur van een wetenschappelijk-technisch tijdschrift over laboratoriumgeneeskunde. Daardoor had ik al heel wat gelezen over de PSA-test, die gebruikt wordt bij de opsporing van prostaatkanker. Zo wist ik dat in België een PSA-test terugbetaald wordt voor mannen vanaf 50 jaar. Toen ik zelf vijftig werd in mei 2001, heb ik die aangevraagd bij mijn huisarts.

Diagnose was lang proces

Bij die eerste bepaling stonden de PSA-waarden in mijn bloed meteen goed in het rood. Een tweede test enkele weken later bevestigde dat. Ook een echografie, een rectaal onderzoek en een biopsie toonden dat er iets mis liep met mijn prostaat. Maar daarmee was de diagnose van prostaatkanker nog steeds niet helemaal zeker. Bij de derde PSA-test bleken de PSA-waarden verdubbeld. Bijkomende biopsies gingen dezelfde, slechte richting uit. Nog eens drie maanden later bleken de PSA-waarden opnieuw sterk toegenomen. Na aanvullende onderzoeken werd duidelijk dat het om prostaatkanker ging.

Maar één optie: prostatectomie

Van bij de eerste PSA-test had ik me uitgebreid geïnformeerd over prostaatkanker, ook al was de diagnose nog niet zeker. Zo wist ik dat de kans groot was dat ik een prostatectomie zou moeten ondergaan, een operatie waarbij de prostaat wordt weggenomen.

Zenuwen niet gespaard

Op 2 januari 2002 werd ik geopereerd. Ik had het geluk dat de tumor nog volledig ingekapseld zat: er was geen weefsel rond de prostaat aangetast. Maar ik had wel de pech dat mijn rectum bij de operatie scheurde. Daardoor hadden de chirurgen de zenuwen op de prostaat niet kunnen sparen. Dergelijke complicatie komt gelukkig slechts zelden voor.

Na mijn ontslag uit het ziekenhuis ben ik meteen opnieuw aan de slag gegaan, ook al was ik de eerste weken na de operatie wat vermoeid. Met behulp van kinesitherapie lukte het me bovendien om na zes maanden zo goed als droog te blijven. Die incontinentie heeft me overigens nooit thuis gehouden. Niemand kon het klein reservoir aan mijn been zien. Het enige vervelende was dat er in de mannentoiletten van restaurants of cafés geen vuilbakjes staan voor incontinentieverbanden.

Impotentie als gevolg van de operatie

Sinds mijn operatie kan ik ook geen erecties meer krijgen. De zenuwen zijn zo beschadigd dat zelfs een erectiepil niet meer helpt. Voor mij zijn inspuitingen met prostaglandines de enige optie, en dat werkt.

Geen behandeling meer

Sinds de operatie heb ik geen behandeling meer moeten ondergaan. Ik word nu nog jaarlijks opgevolgd en mijn PSA-waarden, afkomstig van het restweefsel, zitten altijd op de grens van het meetbare. Achteraf gezien ben ik heel tevreden dat de kanker op tijd ontdekt werd. Prostaatkanker kan zware gevolgen hebben, ook al evolueert de ziekte doorgaans heel traag. Ik heb niet de indruk dat prostaatkanker een grote impact heeft gehad op mijn leven. Ik doe nog alles zoals voorheen.